Pikirdеşi, ýanýoldaşy hökmündе, mеn Ýowşanyň   hеkaý a-goşgularynyň, makala-terjimelerininň hеmişе  ilkinji okyjysy wе  bеlli bir dеrеjеdе ”rеdaktory” boldum. Bеlli bir dеrеjеdе diýmеgimiň sеbäbi, Ýowşan olaryň kеmi-kösti barada ilki mеndеn sorardy wе pikirimi çеkinmän aýtmagy haýyş edеrdi. “Rеdaktoryň gözi bilеn oka, dost gözi bilеn okama, duşman gözi bilеn oka” diýеrdi. Biz uniwеrsitetdе bäş ýyl bilе okapdyk. Rus edеbiýatyndan Jеrеn Azymowanyň  gеçirеn sеminar sapaklarynda Ýowşan hеmişе jеdеl-çеkişmеlеriň öňbaşçysydy. “Biziň kursumyzdan kimе bilеt çеkdirmän bäşlik goýjak?” diýip soranlarynda, Jеrеn Pygamowna diňе Ýowşanyň adyny  tutupdy. Şo wagtlar mеn onda edеbýata, söz sеnеdinе ýürеgi, jany bilеn bеrlеn adamy görüpdim (soň ol şu  häsýeti  bilen edbiýat meýdanynda  öz sözüni, pikirini aýtjak bolup bir topar “duşman” gazandy). Şo wagt men şеýlе adamlaryň ömür ýolunyň gaty kyn bolýandygy barada  pikir etmändirin.Uniwersiteti gutaranymyzdan soň ol 10 ýyl çemesi  “Edеbiýat wе sungat” gazýеtindе işledi. Tankyt, kyssa, şygyr bölümlеrinе müdirlik etdi. Rus edеbiýatyndan, dünýä klassykasyndan iň gowy görеn esеrlеrini, Prospеr Mеrimäniň, Çingiz Aýtmatowyň, Gabriel Garsia Markеsiň hеkaýalaryny türkmеnçä gеçirdi.  Sokraty, Epiktеti, Şopengaueri, Nietzschäni, Jеbran Halyl Jеbrany dolulygyna türkmеnçä gеçirmеk pikiri bardy.

“Başga halklaryň gowy zatlaryny  öz dilinde okasa, öz intellektuallarymyzyň gowy eden işlerini bilse, halkymyz öser” diýerdi. Şu pikir bilenem türkmеn ýazyjy- şahyrlarynyň, mеdеniýеt işgärlеriniň edеn gowy işlеri barada portrеtе ştrihlеr ýazdy. Mеn onuň bu işlеriniň hеmmеsini gowy görеrdim hеm bir gün toplap, kitap edip çykararys diýеrdim. Ýönе biziň muňa elimizi ýеtirmеdilеr. 1993-nji ýylda “Diýar” jurnalyndan, prеzidеntiň bеllän işindеn çykandan soň, häkimiýеtlеr ony gadagan ýazyjylaryň sanawyna girizdilеr. Ozal, “Edеbýat wе sungat” gazýеtindеn işdеn çykanda, ol türkmen gazýеtlеriň ählisindе diýеn ýaly çykyş edip bilipdi. Indi onuň adynam agzamak bolmaýardy. Şoňa çеnli onuň dört sany kyssa kitaby çap edilipdi. Gutarylmadyk “Dünýä dünýä sygmamyş” romanynyň bölеklеri  “Diýar” jurnalynda çap edilipdi. Ýönе bolsa-da  gadaganlyk Ýowşanyň elini işdеn sowatmady. Şol döwür mеn onuň “Oda nämе boldy?” diýеn uly göwrümli hеkaýasynyň ilkinji okyjysy boldum. 

Bu hеkaýa  1997-nji ýylda MHK-çilеr öýümizi dökеndе ýitirim boldy. Ýönе mеn Ýowşanyň türmеdе ýazan goşgy-poemalaryny, ilki türmеdеn, soň bolsa ýurtdan çykarmagyň başardanlygyna örän bеgеnýän. Dogrusy, biz olary ýitirmеkdеn gaty gorkupdyk. Ýönе öz başyňa, çagalaryň başyna bеla abanyp durka, kyssa-gazal ýadyňa düşmеz ekеni. Şonda-da biz ol goşgulary kompýutеr diskina gеçirip, ýurt daşyna çykarmaga kömеk ediň diýip,  daşary ýurt ilçihanalarynyň işgärlеriniň birindеn haýyş etdik. Ol “Bu işе biz gatyşmasak dogry bolar” diýdi. Şol günlеriň birindе-dе Moskwadan, “Mеmorialyň” işgäri Witaliý Ponamarеw öýümizе gеldi. Şеýdibеm biziň kyn işimiz asan boldy, ol goşgulary Moskwa äkitmegi hеm biziň dostlarymyza gowşurmagy boýnuna aldy. Soň ol goşgular Pragada öznеşir görnüşindе çap edildi. Biz muňa dördünji çagamyz bolan ýaly bеgеndik. Häzir, şu sözbaşy bilеn  okyja hödürlеnýän hеkaýalary bolsa, mеn öz ýanymdan “Il diýip urýan ýürеgiň aýdymlary” diýip atlandyrdym. Olar biziň ikimiz üçinеm şеýlе eziz. Sеbäbi olar biziň öz ilimizdеn alysa çykyp, ilimiz bilеn bilе ýaşaýandygymyza, onuň hasraty bilеn dеm alýandygymyza şaýatlyk edýärlеr. Bеlki, okyjylaram olary  şеýlе garşylar. Baýramsoltan Annagurban.   

IL ADAMSY Oňa oturyp-turup geň galdylar. “Siziň edäýen işiňizi” diýip, hatda aýalam geň galdy, goňşularam. “Aý, Işan aga, sen dagy agtyklaryňy dyzyňa mündürip, döwletiňe guwanyp oturmaly ahyryn! Gül ýaly çagalaryň, maşyn ýerinde maşynyň, howly ýerinde howlyň bar. Bu düşüp ýören günüňi seň... Özüň özüň diýeli, iki ogluňam yzyňa tirkäpsiň! Bir öýden üç erkek türmede ynha indi - diýip, MHK-nyň başlygy Seýit Saparam geň galdy. Soňundan bolsa: - Siz ýaly galam ýöredip bilýän hor bolanog-a bumat, “Ýaşasyn!” diýip şagladybermeli. Galamyňyzdan kireý isleýäňizmi, berýär-ä näçe kireý diýseň ýaşuly! Daşary ýurt maşynyny münüp, redaktor bolup ýörenleriň haýsy ýazyp bilýä siz ýaly? Olar diňe lepbeý diýip bilýä... Ýöne olar iki gün ýalançynyň geçerini, içjek konýaklaryny, oturjak ýumşajyk kürsülerini, gezjek gelinlerini, çekžek keýplerini bilýäler. Prezident nirä gitse, ýanyna ýoldaş bolup, ýurt görüp, ýaýnap ýörler.

Sizem il diýen bolup, iki ogluňyz bilen türmä düşýäňiz, hany gelýämi şol il indi yzyňyzdan?” diýip, gyjytly sözledi.Ol bolsa, “Men şol döwletim, agtyklarym üçin düşýän-dä şu güne! Şolar ertir kanunsyz jemgyýetde ýaşap kösenmesin, köýmesin, türkmen ojagy dargap, orramsyň oýnagyna öwrülmesin” diýip edýän-dä şu işleri...” diýdi.Onsoň onuň ogullaryny goýberdiler-de, özüni gazamat etdiler. MHK-nyň tomsuna şemal düşmeýän, gyşyna ýylamaýan porsy kamerasynda erkini döwmäge synandylar. Bu işde has ilgeziklik görkezenleriň birem polkownik Halmämmet boldy. Ol Işanyň ýeke-täk neşesini - maza bilen çekýän “PallMallyny” bermän kösejek boldy. Yzyndan gelen çilimini birde çalşyrsa, birde ogurlady. Ýöne bir gün Işan ony kameranyň gapysyna çagyryp getirtdi hem iki agyz berk söz aýtdy. Şondan soň ogurlanan çilimleri getirip gitdiler. Türme gözegçileri oňa şol günden soň “Mister PallMall!” diýip başladylar. Ýöne “Mister PallMall” munuň bilen köşeşmedi. Seýit Saparyň söbükbasary Nazar Muhammet çagyryp, toba etmek hakynda töwella edip ugranda,  “polkownigiňiz çilim ogurlamasyny goýsa, toba etsegem edäýeris” diýdi. Onsoň, “On üç ýyldyr iýjek gowurdagymam tussaglaňkydan, çekjek çilimimem. Hatda ýuwunjak sabynymam şu taýdan äkidýän” diýip paňkyldaýan Halmämmet tagtyndan taýdy. Polkownigiň açgözlüginden bez bolan gözegçiler bu geň wakany bir gijäniň özünde ähli kamera ýetirdiler. Soň bu waka gözegçileriň üsti bilen şähere-de ýaýrady. Gözegçileriň käbiriniň ejesi bu wakany eşidip, oglundan Işan aga gutap bişirip iberdi. Kä gözegçi oňa ýüregi gysmaz ýaly gyzykly kitap getirdi.Uly il ýygnanyp gelmese-de, Seýit Sapary ýalançy edip, Işanyň yzyndan gelenem boldy.

Öňi bilenem daýysy Aman aga bir topar ýaşulyny yzyna tirkäp geldi. Polisiň ketdesi Kasym Gajar başlyklaýyn, ol ýaşululara gyjyr-gyjyr etdiler. Asyl birsellem hemmesini dar jaýa gabap, haýbatam atdylar. Ýöne ýene özleri ýumşap, ýaşululary töwella-tagsyr bilen yzlaryna gaýtardylar. “Ynha, hemme zat gowy bolar, biraz tagapyl ediň, il gözüne bi, bu gün tutup, ertir goýberip bolanok, birazdan çykar Işanyňyz” diýdiler. Soň ol ýaşululary ýeke-ekeden MHK-a çagyryp, bu eden işleriniň telekdigini düşündirjek boldular. Dogrusy, olara şeýle düşündiriş geçirmegi ýokardan tabşyrýardylar. Bu işi gönüden-göni Ýüzükliniň özi alyp barýardy. Işany gazamat etmäni buýranam şoldy. Sebäbi ol wagtynda Işany köşgüne-de çagyrypdy, kürsem hödürläpdi. Emma Işan  hakykaty saýlap alypdy. Pikir edýän zadynam pert-pert aýdypdy. Beýdip döwlet gurulmaýandygyny, döwlet gurmak üçin düzüw bolmalydygyny, adamyň ýüzüne bir zat diýip, ýeňsesinden başga iş etmeli däldigini, bäş sany türkmeniň içinde iňňe çileniňem, düýe ogurlanyňam aýyl-saýyl görnüp durandygyny, döwletiň başynda oturanyň bolsa uly iliň gözündedigini, ilçilikde her sözüňi terezä salyp oturan adamlaryň bardygyny, il samsykdyr diýseň gaty ýalňyşjagyňy aýdypdy. Şodur-da-şol, ondan ýaňa Ýüzükliniň ýüreginde kitüw galypdy. Işanyň heniz manada geçilmezinden ozal döwlet işlerini terk edip gitmegi bolsa ony däliredere getiripdi. Şondan bäri ol amatyna garap ýördi. Başarsa çakjakdy, aljakdy.   Işan aga bolsa, bäş wagt namazyny yrman, remezan aýynda agyz bekläp, türmededirin diýmän, başyny dik tutup otyrdy. Çagyryp sorasalar, “Hawa, köçä çykan oglanlara listowka ýazyp beren men. Haýyş etdiler, ýazdym” diýip jogap berýärdi.

Ýogsa ol listowka ýazmandam. Ony ýazan başga biridi. Emma Işan başgany satmagy başarjak däldi. Onda-da özüni satana ýanyp otyrka. Şonuň üçinem ol: “Hökümetiň halkdan üzňeligi, ýurduň tozdurylýanlygy, prezidentiň işden çekilmelidigi, erkin saýlawyň geçirilmelidigi nädogrumy eýsem?” diýip, sorag edýänleriň özüne sorag berýärdi. “Dogry, siz iki gün para alarsyňyz, bu gün doksuňyz, ýöne bu gidişde size para almaga adam galarmyka!” diýýärdi.Onsoň Işany ýene kamerasyna dolap getirýärdiler. Ol bolsa ýylgyrýardy hem “Ykbal” diýlen zat geň-ow - diýýärdi. - Bir ýyl ozal Moskwada bir sygan aýal “öňüňde türme görünýär” diýse, “ýok bol-a” diýipdim. Maňlaýdan gutulma ýok ekeni” diýýärdi. Soňam özünden sorag edýän sülçüler barada oýlanýardy. Ol sülçüleriň biri meşhur Jepbar bagşynyň agtygy bolsa, beýlekisi giýewisidi. Ikisiniňem neşekeşdigi ýüzünden görnüp durdy. Işan aga şol sülçüler ýaly ýaş döwründe Jepbar bagşa kän gezek çaý guýup beripdi. Bagşy olaryň myhmany bolmany gowy görerdi. Işanyň kakasy bagşyçyl adamdy, söze-saza, senede gadyr goýmany başarýan kişidi. Ondan Jepbar bagşy barada ajap bir film ýadygär hem galypdy. Bu filmi ýurduň telegörşünde ýüzükli bela döremezden öň kän görkezerdiler. Ine indi ýagşylyga ýamanlyk diýleni. Jepbar bagşa şol edilen hyzmatlaryň deregine, onuň agtygydyr giýewisi Işanyň aýagulagynam öýünden alyp gaýdyp, ol-bi şaýyny goparyp, satyp ýördüler.Seýit Sapar bilen Nazar Muhammet Işanyň erkini syndyrmak işini gaty oýlanyşykly alyp barýardy. Bu işiň esasy ugry Işana psihiki hüjüm etmek hasaplanýardy. Onsoň olar Işanyň kamerasynyň ýokarsyna Ogulnäzik Babaýewa diýen neşe söwdegärini getirip oturtdylar. Ogulnäzik ýaş gelindi, ýöne uly möçberlerde neşe satyp tutulypdy we biraz akyly üýtgäne çalym edýärdi.

Ol uzakly gün gülýärdi. Tussaglar onuň dälişge gülküsinden däliräre gelýärdiler. Türme gözegçileri Ogulnäzigiň ýatagynda aýbogdaşyny gurap, çuw-ýalaňaç bolup oturýandygyny gürrüň berýärdiler.Şol günleriň birinde Işanyň ogul agtygynyň bolandygy barada habar geldi. Ol bu habary buşlan gözegçä iki-üç gap “PallMall” eçildi. Buşlukçy ol çilimleri Işandan teperrik diýip tussaglara paýlady.Erk syndyrma welin dowam edýärdi. Koridorda hem kameralarda gije ýarymdan soň tussag ýençmekmi, tomsuň jöwzasynda iki-üç günläp nasos döwüldi, suw ýok oýnuny oýnamakmy, garaz, MHK-da oýun kändi.Emma Işan syr bildirmeýärdi. Ýogsa oňa beýleki oglanlaryň gaty horlanýandygyny, Kasym Gajaryň olary beter gynaýandygyny, polisiň tussaghanasyndan yssy günler onlap maslyk çykarylýandygyny aýdýardylar. Seýit Sapar bilen Nazar Muhammet oňa bu ýagdaýlar barada ençme gezek duýdurypdylar. “Ýaş oglanlara haýpyň gelsin, Kasym Gajar olary öldürer ýa maýyp eder. Kürsüden gymmat zat ýok oňa, ýokarka ýaranjak bolup, bütin obany gyrjak ol. Sen toba edýän diýseň, hemmesi boşaýa şolaň” diýip, wada üstüne wada beripdiler.Işan olaryň bütin obany gyryp biljegine ynanmady. Gorkarlar diýdi. Dogrusy, onuň muňa ynanasy gelmedi. Ýogsa ol Kasym Gajaryň kürsüsi üçin bir obany däl, bütin bir halky gyrmaga taýyndygyny bilmän duranokdy.Onsoň sud boldy. Görülmedik wejeralyk boldy, dogrusy. Namart hökümet ýer ýok diýen bahana bilen üýşüp gelen mähelläni suda goýbermedi, gizlenip, ýapyk gapyň arkasyndan iş gördi. Ýuwaň seçegi ýaly oglanlara, il-ýurt bähbidini aradyňyz diýmän, garakçy diýip ýyl kesdiler.Işan kameradaşlary bilen hoşlaşmaga başlady. Ol indi iň bir ýowuz režimli, itiň ölen ýerindäki tussaghana geçirilmelidi. Emma agşam ony ýene Seýit Saparyň haly düşelen kabinetine çagyrdylar. Halyly kabinetde egni general ýyldyzly epeý kişiler otyrdy. Ol epeý kişiler birden pişik gören syçana döndiler hem ýalbarmaga başladylar: “Özüňe haýpyň gelmese, oglanlara haýpyň gelsin, şu kagyza gol çek-de, bizem dyndyr, özüňem dyn!” diýdiler. Işanyň göz öňüne suduň zalyndaky boýny ýüplüge dönen oglanlar geldi. Ol ruçka el ýetirenini duýman galdy.Türmäniň agyr gapysy ses edip açyldy. Daşarda ak gar ýatyrdy.

Işan “Ak zat alnyňa ýagşy” diýdi. Oňa ogullary garaşyp durdy. Howluda bolsa, göz aýdyňa gelen mähelleden ýaňa, aýak basara ýer ýokdy. Öküz soýlup, hudaýýoly berilýärdi. Daýysy Aman aganyň keýpi kökdi. Emma ol ýumşak düşekçäniň üstünde oturan ýerinden daýysynyň öňküliginiň ýokdugyny syzypdy.Gözleri ony aldamandy. Daýysy halys ekeni. Derrewem işini bitirdi, pahyr. Ol şonda özüniň iň bolmanda daýysyny razy etmek üçinem türmeden çykmaly ekenligi barada pikir etdi. Ýöne oňa wada beren generallar sözlerinde tapylmandylar. Oglanlaryň köpüsi türmede galypdy. Şu-da onuň ýüregine dert bolup ýapyşdy, dik başyny aşak egdi. Emma ol bu derdi hiç kime bildirmejek boldy. Dert bolsa ony bir gün düşege ýykdy. Onsoň ol derdi uly il bildi. Ýagşy pälli adamlar üýşüp-üýşüp soramaga geldiler.Işan halysdy. Ýagdaýy egbarlaşdygyça-da soramaga gelýän köpelýärdi. Adamlaryň içinde türmede bir zat edendirler, iýmitine bir zat goşup iýdirendirler diýen ýaly gürrüňler edip başlanlar-da, “Aý, indi tamaňyzy üzäýiň” diýenler-de boldy. Sebäbi oňa derman-däriden hiç bir haraý ýok ýalydy. Bäri bakyberenokdy.Işan ýatan ýerinden bir zatlar pyşyrdap, doga-dileg edýärdi. Dodaklaryny müňküldedip, kimdir birleri bilen gürleşýärdi. Aýaly onuň näme diýýänini eşitjek bolup biderek özüni köseýärdi. Ahyry yns-jyns ýatyp galdy. Köçeden gelýän it seslerem kesildi. Şol wagtam howlynyň demir derwezesi giňden açyldy. Işan bu ahwalaty ýatan ýerinden gördi. Derwezeden iki sany intelligent adam girdi. Olaryň egninde iňňeden çykma gara kostýum, ak plaş bardy. Ak köýnekleridir owadan galstuklary gözüňi gamaşdyrýardy. Biri şlýapalydy, beýlekisi bagana gulakçynlydy.  Işan olary göreninden tanady. “Kaka, daýy, geläýdiňizmi?” diýdi. Olar ýylgyrdylar-da: “Çagyrdyň-da!” diýdiler. Soňam gelişleri ýaly yzlaryna öwrüldiler: “Tur ýeriňden-de, iliň içine bar, milletiň boýny burulmasyn! Sen indi diňe özüňe degişli, öz maşgalaňa dahylly adam däl!” Olar bu sözi derwezäniň agzynda aýtdylar. Şondanam gaýyp boldular.Işan ýuwaşlyk bilen ýerinden galdy. Galşyna-da başujyndaky dermanly düwünçegi hapa bedrä atdy. Soň ýyljak duş aldy, sakgalyny syrdy. Howlynyň içinde iki ýana ýöräp, aýaklaryna ysgyn, ýüregine güýç gelýänini duýdy hem içerik girip, aýdym-sazly sandygyň başyna geçdi. Birsellemden içerde bagşynyň belent sesi ýaňlanyp başlady. Bu Jepbar bagşynyň sesidi, waspy aýdylýan bolsa ak ýüzli Maraldy...17.12.1999  ÝÜZЕGЕLMЕ “Daşymyň berki-goragy bolsun” diýendir-dä, kakasy oňa Galkan adyny dakypdyr. Frontçy, uruşdan maýyp bolup gelen adam. Köňlünde ogul-gyzyndan gorag islän borly. Galkan bolsa nirede bir ýumşak adam bolup çykdy. Ýumruk ýalylygyndan çeperçilik mekdebine gatnady. Elinden çotgasyny düşürmedi. Ýat şähere gidip, ýokary bilim aldy. Kakasy ony kanikula gelende oba gyzyna öýerip, uly toý etdi. Şonda ol kakasyna okaýan ýerinde halaýan gyzynyň bardygyny aýdyp bilmedi. Okuwyny bitirip, ýylaşadan jägildäp dogup duran çagalaryna guwanyp, paýtagtyň çetinden wagtlaýynja jaý gurundy.  Özgeler hars urup mal-baýlyk ýygnasa, ol kitap ýygnady hem öz işjagazy bilen boldy ýördi. Çaga basyp ugransoň, “Öz-ä dilejek däl” diýip, iş ýeriniň profsoýuz guramasy oňa şäheriň içinden öý berilmegini gazandy.Elbetde, o mahallar dünýä düzüwlikdi, häzirki ýaly gahatlygam, eden-etdiligem ýokdy. Öz işi bilen bolup ýören adama, çaga-çugala döwletiň delalaty ýetýärdi. Ine birdenem bar zat çepbesine çöwrüldi. Ne profsoýuz galdy, ne-de öňki aýlyk-günlüklije döwran.

Oňa derek “Sarpalyly döwür” geldi. Hudožnikler bu döwri öz aralarynda şeýle atlandyrdylar. Dogry, ozalam sarpaly-sylagly adamlar, döwlet ýolbaşçylary bolupdyr, olar hakynda goşgy-poşgam goşulypdyr. Ýöne bu sarpalynyň sarpalylygy öňki görlen däldi. Bu-da owarram diýseň, nan atly, adamlar pyýada bolup ugrady. Gitdigiçe, sarpalynyň sarpasy tutuldygyça-da bar zadyň bujrugy artdy. Galkan görgüli öňküje abat düzgüniň beýle çalt bozulyşyna, hemme zadyň bulaşyşyna hiç düşünip bilmedi. Ilki telegörüşden “Sarpaly” diýlip götergilenýäni diňläp bir zatlar aňlajak boldy, soň onuň çykyşlaryny gazýetlerden okap gördi. Hiç zada düşünmedi.Kärdeşleri oňa hiç zada düşünjek bolmazlygy hem şol sarpalynyň suratyny çekmegi maslahat berdiler. Käbirleriniň hut şol suratlardan hem heýkellerden belent jaý gurunýanyny, owadan maşyn münýänini, at-abraýly adam bolýanyny aýtdylar. “Ýogsa-da şeýder aç oturarsyň” diýdiler. “Açlyk näme iýdirmez” diýleni. Onsoň olam synanyp gördi. Sarpalynyň suratyny çekdi. Kärdeşleri onuň işine hyrydar tapyşdylar. Surat satyldy. Elbetde, birneme çaý puly boldy. Çagalar etli çorbadan doýdular. Ulujalaryna eşik-peşigem aldy. Şonuň bilenem pul gutardy. Aýlyk bolsa indi birki ýyl bäri ýokdy. Ol ozal öz okan çeperçilik mekdebinde çagalara ders bererdi. Ýöne ol çagalaryň reňksiz-çotgasyz kösenip oturyşlaryny görüp, işden çkyp gaýdypdy...Onsoň ol ýene we ýene sarpalynyň suratyny çekdi. Ýöne sarpalynyň suratyny çekmek barha kyn düşýärdi. Şol bir etlek ýüz, şol burun, şol gaş, şol bir gözler... Üstesine olary satmagam kynlaşyp barýardy. Ýönekeý adamlaryň beýle  zada pul bermäge ýagdaýy ýokdy.

O suratlary diňe edara-kärhanalar alyp bilýärdi. Olaram bireýýäm aljagyny alyp, asjak ýerinden asyp goýupdy. Indi o suratlary satmak üçin ýokary edaralarda tanyş tapmalydy. Suratyň bahasyny şol tapan tanşyň, ýagny sarpalynyň suratyny satyn alýan edaranyň başlygy bilen paýlaşmalydy. Bu kyn işdi. Iki tarapam bir-birine ynanmalydy. Ynanyşmak üçin bolsa bir-biregi ýakyndan tanamak gerekdi. Kimde bar onça tanyş başlyk. Onsoň şol başlyklaryň tanşyny, ýagny arada durýan tapmaly bolýardy. Şeýdibem bir adamyň zähmetinden üçünji, dördünji adamlaryň agzyny ýaglamalydy. Ýöne başga alaç ýokdy. Onsoň Galkan bu hapa-da birki gezek batyp gördi. Sebäbi kärdeşleri oňa indi hemmeler şeýdýä diýýärdiler.  Ýöne ömür gysga, gün uzak diýleni. Onda-da açlyk, gahatlyk bolsa. Şu gahatlykda çagalaram ýetişdi. Birini öýermeli, birini çykarmaly. Okuwa salmaly, işe ýerleşdirmeli. Ne okuwa salyp bolýar, ne-de iş tapylýar. Özi bir zatjyga güýmensin diýseňem, iş guraly gerek. Gyzlara tikin maşyn almaly. Oglanlara ussaçylyk enjamlary gerek. Hemmesem onuň üçin uly pul, golaýyndan barar ýaly däl. Onsoň ol birden darygyp ugrady. Telewizorda şol sarpaly diýilýän görünse, öýde, çagalarynyň ýanynda sögünmäni çykardy. Gyzlary dagy kakalary barka telewizor açmaga zar boldular. Sebäbi telewizor açylsa, sarpaly diýilýänem ýalpyldap görünýärdi. Onsoň Galkan ýagdaýyny tapsa ussahanasyndan bäri gelmejek boldy.

Gaty-guty çörejigi bolsa-da, çaýa batyrynyp iýip, şol ýerde ýatdy. Işledi. Emma soňabaka işem ýöremedi. Esasanam şol etlek ýüze gezek gelende kyn boldy. Egin-pegin, galstuk-beýlekisini arkaýyn çekdi. Ýöne haçanda şol ullakan, kän gaýtalanan gözlere gözi düşse, şol etlek ýüzden çotga ýöredip ugrasa, eli titräp başlaýardy. Onsoň ol sarpalynyň suratynyň ýüzüni ýapyp goýup, başga işler bilen meşgul bolýardy. Bolmasa oturyp okaýardy. Ýöne soňabaka şol ýüzi ýapylgy suratyň golaýyndan geçse-de titräp, süňňüne erk edip bilmän başlady. Bir gezeg-ä ony depip ýykyp, çüňkde duran pil sapy bilen suwasalma ýençdem...Soň Galkan özüniň bu eden işinden gaty utandy. Şol wagt goňşy hudožnikleriň üstüne gelmänine bolsa begendi. It çekelän ýaly bolan suratyň böleklerini, hiç kim görmänkä, eltip zibilhana taşlap geldi. Edil şol mahalam bir kärdeşi gelip, çaýa çagyrdy. Soňky çeken “sarpalysyny” satandygyny, arajygam alandygyny aýtdy. Galkan içip ýören adam däldi. Ýöne onuň birden erbet içesi geldi. Ýüz gram içensoňam kärdeşine içini dökdi. Indi şu sarpaly diýilýäniň suratyna hiç eliniň ýöremeýänini aýtdy.

Başga çörek puly gazanar ýaly ýer bileňokmy? Bolmasa bir ýerde ýükçülik dagy etmelimi, mundan-a mydar bolmaz.. - diýdi.- Düýn irden şo niýet bilen bazara bardym. Çelek-selek daşaşyp, işleşip ýörenler kileň intelligent adamlar. Görüp otursam, şoňam üsti uly uruş ekeni. Ýogsa menem bäş şaýy gazanaýjakdym. Biziňem elimiz ýöräp duranok şuňa. Nälaç ýöredýäs...- Wagtynda il ýaly maşynam edinmändiris. Artykly dagy suraty taşlap, kireý edişip ýörler...- Wah, oňarýalar-la. Meňem maşynym bolsa etjegim şol... - Birdenem ol gözüne ýaş aýlady. - Nerwi gutardy indi, gardaş, nerwi. Düýn, ine, gutaryp barýan “sarpalym” bilen “uruşdym”. Ýere taşlap, depelän bolýan. Ol-a bizi depeleýä diýýän. Soňam öz-özüme masgara diýdim. Sen ony depeläňok, özüňi depeleýäň diýdim. Ine, seret muňa! - Ol şeý diýip, şkafyň aňyrsyndan ýüzünde aýak yzlary tegmil-tegmil bolup galan suraty çykardy. - Ozal diňe özümmikäm  diýerdim. Heýkelçiň ýanyna barsam, “Şu heýkelleri çekiçläp döwüp çykaýasym gelýä...” diýip, öz ýasan zatlaryna hyrçyny dişläp otyr. Bu gürrüňleri eşidip, Galkanyňam öz “masgaraçylygyny” aýdasy geldi. Ýöne aýtmady.

“Ýeri, aýdaňda näme boljak, hemmämiziň ýagdaýymyz birmeňzeş, biz şo suraty çekemizde-de, öz çeken suratymyzy aýak astyna salyp depelämizde-de, ikisinde-de özümizi depeleýäs” diýdi. Kärdeşi bolsa, barha gyzyp gürleýärdi. Şu suratlary satmasa, öýüne barmaga, çagalarynyň ýüzüne seretmäge utanýandygyny aýdýardy. “Sarpaly” satylmasa, holodilniginiň boş bolýandygyny heçjikleýärdi. Galkan laňňa ýerinden turanyny hem gapa ýönelenini duýman galdy. Kärdeşi oňa düşünmän aňaldy. Galkan ondan ötünç sorady hem özüniň gyssagly bir ýere gitmelidigini aýdyp ýalan sözledi. Ol ussahanasyna gelip, gapyny içinden gulplap ýatdy. Ýöne ýatybam mazasy bolmady. Ýene haçana çenli beýdip eplenip ýatyp bolar diýip turdy. Işlejek boldy. Hiç işe eli barmady. Kitap alyp, okamaga oturdy. Şol okady oturdy. Okap ýatyp galdy. Turup ýene okady. Ajyksa baryp, grantdan suw içdi...Şol günleriň birinde-de ony birnäçe kärdeşi bilen ýokaryk çagyrdylar. Sarpaly olary öz kabinetinde kabul etdi. Bu uly jaýa ilkinji sapar gelşi ýaly, Galkan onuň eýesinem ýanyndan ilkinji gezek görýärdi. Bu zatlar onuň biraz howuny basdy. Aslynda-da ol öňe müňzemäni halamazdy. Ýöne bu gezek ýörite yzrakda oturdy. Sarpaly gürrüňiniň başynda olaryň edýän işlerini bilýändigini, azrak horlanýandyklaryndan hem habarlydygyny aýtdy. Şeýdip işleşip otursalar, iru-giç gadyrlarynyň bilinjekdigini, iş edeniň ahyry görülýändigini nygtady. “Yhlasym duýulmady” diýip, hiç kimiň Watandan öýkelemeli däldigini, Watana pul, sylag almak üçin hyzmat edilmeýändigini düşündirdi.

Hiç hili gykylyk-galmagala, gep-gybata goşulmaýandyklary, pukaraja günlerine garamazdan, il-ýurt üçin başlaryny basyryp işläp oturandyklary üçin uly minnetdarlyk bildirdi. Bu gürrüňler Galkana düşnüklidi. Olaryň näme üçin aýdylýanyny bilip otyrdy. Ýöne sarpaly birden sungat hakynda, reňkleri saýlap almak, ata-babalaryň çöp-çalamdan reňk ýasandyklary barasynda, portret çekilende gözi nähili şekillendirmelidigi  dogrusynda gürläp ugrady welin, ol hiç zada düşünmedi. Sarpaly welin barha joşup gürleýärdi. Ermitažda, daşary ýurtlardaky abraýly sergilerde bolşuny ýatlaýardy. Milli sungaty ösdürmek hakynda uzyn-uzyn gürrüňler edýärdi... Galkan birden sarpalynyň gürrüňlerine düşünip bolmaýanynyň syryny özi üçin açan ýaly boldy. Ol örän köpsözlüdi. Şol köpsözlülik hem onuň bar syryny açýardy. Içgin synlasaň, sarpaly näme edýänini, näme diýýänini bilýän adama sähelçe-de meňzänokdy. Öz-özünden bir topar gerekmejek gürrüňleri edýärdi, bilmeýän zatlarynyň başyny agyrdýardy.

Akyllysyrajak, bilimdarsyrajak bolmagy bolsa, bir topar zady bulaşdyrmagyna hem şol bulaşyklygy özi duýmaz ýaly hala düşmegine sebäp bolýardy. Geň ýeri, oňa hiç kim bu ýagdaýyny düşündirjek bolanokdy. “Sen düşnüksiz gürleýäň, kän gürleýäň,  bulaşdyrýaň, ile gülki bolýaň...” diýenokdy. Ýönekeý oturşykda bir-birine gezek bermeýän hudožnikler agyzlaryna suw alan ýalydylyr. Diňe bulam däl. Olar sarpalynyň gürrüňlerine akyllysyrap, düşünýänsiräp baş atýardylar. Sarpaly bolsa mundan joşgun alýardy we gutarjak bolup oturan gürrüňlerini ýene süýndürmäge başlaýardy. Aý, garaz, Galkan şeýle bir ýadady. Tasdanam turup gaýdypdy. Emma çydady. Öz-özüne: “Bir gezek çyda, soň gaýdyp beýle çakylyga gelmersiň” diýdi.Ahyry garaşylan pursat gelip ýetdi. Sarpaly olara işlerinde üstünlik arzuw etdi. Turup çykyp gidibermeli boldy. Şol wagtam sarpaly ýene bir zat tapdy. Ýeke-eke ýanyna çagyryp, ellerini gysyp,  hersine bir “Gurhan” sowgat berdi. Galkanyň bar zatdan beter şu sowgady alasy gelmedi. Onda-da nälaç baryp aldy. Ýöne ony, näme üçindir, öýüne ýa ussahanasyna äkidesi gelmedi. Oturan ýerine gelip, gapdalyndaky äpişgäniň öňünde goýdy. Soňam alman turup gaýtdy. Emma ol bu islenmedik sowgatdan munuň bilenem dynyp bilmedi. Sarpalynyň keltejik kömekçisi daş gapynyň agzynda yzyndan ýetdi-de:- Galkan aga, siz “Gurhanyňyzy” galdyrdyňyz! - diýdi.Galkan ilki ogurlygynyň üstünde tutulan ýaly aljyrady. Soňam birden ýüzüni çytdy-da:- Ol maňa gerek däl - diýdi. Sarpalynyň kömekçisi muňa ör-gökden geldi:- Bu “Gurhan” ahyry, her öýde biri hökman bolmaly! - Galkan bu sözlere ajy ýylgyrdy:- Meň öýde ýedi sany garagöz gurhanym bar!..19.06.1999  ŞÜKÜR EDЕLIÑ, ADAMLAR!Satiriki monolog Adamlar, küpür geplemäweriň. Şeýtan raýyna gitmäweriň, şükür edeweriň! “Beterinden saklasyn!” diýendir türkmen. Şony diýiň sizem! Serdarymyza ol-bi diýýänleriň gepine hiç gulak asmaň.

Ýeňlesräk, ýüzük dakynýa, saçyny boýadýa diýýänleriň şol ýüzügi görüp bilmeýän bolmaklary gaty ahmal-a. Özlerem puly bolsa, baý, ýüzükmi, altyn zynjyrmy, gülýakamy, gulakhalkamy, altyn sagatmy dakynarlar-a. Bu ýerde näme aýyp zat barmyş. Bar bolsa, tapsaňyz, sizem dakynyň. Gazetde suratyny köp çykardýa diýýänlere-de gulak gabartmaň. Ýeri näme, oglan ýaşlykda ýazyjy-şahyrlaň gazýetde suraty çykýa diýip kemsinendir, indi mümkinçilik dörände şol ahmyrdan çykaýyn diýýändir-dä. Bu ýerde näme aýyp zat barmyş. Onsoňam ol gazýetlere zor edip suratyny çykardanok, okyjylar isleýä şeýdilmegini. Telewizoram şeýle, mähriban serdar hakynda süýjüden-süýji gepleşikler bolmasa, teletomaşaçylar boýurganyşyp hat ýazyp, haýyş bilen bizar edýäler. Şoň üçin telewizoryň ekranynda serdaryň şekiliniň goýlanam... Edara-kärhanalaram işgärlerimiziň mähri gansyn diýip asýar onuň suratyny... Bu ýerde, heý, dile çolar ýaly aýyp zat barmy? Gaýta şeýle söýülýän serdaryň bolanyna guwanmaly. Emma göripler guwanyp bilmeýärler. Şoň üçinem olar görip bolýarlar. Gerübilmeseňiz, gözüňiz, ýene bir topar başga ýeriňiz çyksyn diýmeli olara...Ýadygärligini köp dikdirýä, gyzyla gapladýa, altyn çaýdyrýa diýip gürrüň etjek bolýanlar barmyş onda-munda. Watan satyp giden näkeslerdir olar. Diňlemäň olary. Şol ýadygärliklere derek mekdepleri bejermeli, okuwçylara kompýuter almaly we ýene pylan-pyssygan etmeli diýen bolýamyşlar. Heý, şundanam bir konstruktiw tankyt bolarmy. Serdaryň ýadygärlikleri biziň çagalarymyz üçin müňlerçe mekdep-mugallymdan, kompýuterden has ähmiýetli ahyryn. Olara bir ýüzi düşen çaga müň ýyllyk ylym alýar ahyryn. Päheý-de welin, şu oppozisiýadakylaram edere gürrüň tapanoklar-ow..Onsoňam, ýeri, oglan ýaşlykda, oktýabrýat, pioner döwri Stalin, Lenin ýaly ýadygärliginiň dikilmegini, mekdeplerde burçunyň döredilmegini, adynyň oba-şäherlere dakylmagyny, adyna aýdymdyr goşgy düzülmegini, özi hakynda çeper filmler surata düşürilmegini arzuw edendir-dä. Bigünä çagalykda nämeler arzuw edilmeýär. Goý, mümkinçilik dörände, çaga gözýaşy ýaly päkize arzuwlaryna ýetsin-dä, ýetim neresse. Bu ýerde näme aýyp zat barmyş.Il-gün horlanýamyş, o bir topar işýakmaza gulak assaň, elbetde. Il-gün mertdir. Asyrlyk horluklary görüp hyk-çok eden däldir. Sowet döwrüniň ýetmiş ýylyna çydady.

Ondan öň Ak patyşaň zulmuna çydady, “Gözi ganly, aýrysakgal” generala döz geldi. Ençeme ýüz ýyl döwletsiz bolanda çydady. Bir ýandan Eýran, bir ýandan Hywa çapanda mert durdy. Çingiz hana çydady. Ýalaňaç araplar çozanda dargap gitmedi. Indi şuňa çydajak dälmişmi. Beýle namartlyk bolmaz. Bu namartlygy beýik hem kanagatly, şükürli hem sabry umman derýa ýaly giň türkmen halkyna sürtseňem ýokmaz. Ýeri, kim ynanjak türkmen öz içinde bir ýeke-täk serdar dörände şeýle namartlapdyr diýseň. Hiç kim ynanmaz. Türkmeniň beýik taryhyna, ahalteke atyna, halysyna, keçesine, gara hem ak öýlerine, saryja tohumly goýnuna, köpegine, tazysyna, silkme telpegine, gyrmyzy donuna, gyýma balagynyň biçiwine beletler-ä muňa hijem ynanmaz. Mal eýesine çekmese şumluk diýipdirler-ä! Heýem bir päl azman başa bela gelermi. Türkmeniň päli düzüwdir, onuň beýik myhmanparazlyk, pälipeslik, gaçany kowmazlyk, berilmese iýmezlik, bir agyz iýýärkä bakyp oturmak ýaly asyrlardan aşan häsiýet-gylyklary, hüýleri bar. Türkmen myhman gelse baryny orta goýar. Hatda ýogunam goýar. Bolmasa goňşularyndan diläp alyp goýar. Bolsa, bir goýun soý, bolmasa ikisini diýýändir türkmen myhman gelende. Bogaz goýnam bolsa öldürip, myhmany söwüşle, boş goýberme diýdigi şol. Ol şu däbinden şu kynçylykly, gahatçylykly geçiş döwründe-de ýüz dönderenok. Gelen myhman kileň söwüş iýýä hem bu halkyň özi iýmän myhmana iýdirip bilşine aperin diýip, telpek goýup gidýä hem yzyna gelip, ýene şol goýan telpeginem daşyny ýüpek-parça matalardan, halydan dolap alyp gidýär. Türkmen diýeniň pirli tamdyr ýaly bir mukaddes, eteginde namaz okabermeli tämiz, ak guş ýaly bigünä millet ahyryn. Heý, oňa-da serdaryň pylan-pyssygan diýip dil ýetirip bolarmy. Öňem serdara zordan ýetdi ol, ilki gözüniň düşeni, gaýşardyp gezdirjegi ol onuň!“Kanagata-bereket” diýipdirler onsoňam. Kanagat edeliň. Serdar hiç zat etmän, ýurdy tozduryp, Brežnew ýaly bäş gezek gahryman boljak bolýa diýýändirler. Ynanmaň o gepe-de. Hiç iş etmedi diýlenin-ä asyl ynanmaň. Türkmen baýlaryny döretmedimi eýsem serdar, onda-de ne baýlar, bagana possunly hem ak silkme telpekli hakyky semiz baýlar. Serdar olar bilen surata düşüp, wagtal-wagtal telewizorda şol suraty görkezdýärem ahyryn.

Bilsinler diýip edýä-dä şony. Elbetde, özüniňem şolaň biridigini aýtdygy şol oň. Dogry, ol baýlaryň içinde ogurlyk-sogrulykda görnenlerem bar diýjek bolýalar. Şolar ýalylaň bolgusyz şekilini serdar suratdanam aýyrdýar ahyryn. Heý, suratdan şekiliň aýrylmakdan ulam bir jeza bolarmy. Onsoňam olar telewizorda toba-da edýärler. Bularyň hemmesi halk üçin uly terbiýeçilik sapaklarydyr. Şunda-da sapak almadyk çagalary türmelere aýlap görkezmek düzgüni hem serdaryň genial kellesinden çykan pikir. Şunam bir toparlary aýyp diýjek bolýalar. Bu ýerde näme aýyp zat barmyşyn.Serdar halal baýajaga düşewüntli wezipe berip, baýadybilýär-le. Göterinmedigi, daşary ýurda beýlekä barlanda aýal-gyza ýapyşan ýa-da kabinetine owadanrak aýal  gelende edepsizlik eden ministru-başlyklary dagam aýap goýanok serdar, ýogsa olar oýun dagam ýazyp, baýrak-saýragam alan adamlar. Başaran alyp-satyp, ekip-dikip, başymyzyň täjiniň özi ýaly halal baýamaly hem kim-de-kim göterinmän, onda-munda serdar hakda gep-gybat etse, günäni özünden görsün. “Mert özünden görer, namart ýoldaşyndan” diýmänmidirler. Işden, onda-da düşewüntlije ýerden aýrylsaň, serdardan görüp, daşarda samahyllaşyp ýörenlere goşuljak bolup ýörmeli däl.

Ýene serdara ýykylmaly. Başdan başlamaly. Şonda serdar yhlasyňy görüp, halallygyňa hem wepalylygyňa göz ýetirse, ýene wezipe bermegi ahmal.Täze baýlaryň salnan köşklerini, münýän maşynlaryny, çagalarynyň restoranlarda pul sowruşyny görüp-bilip, heý, şu zatlary synlabam serdara iş etmedi diýip bolarmy. Elbetde, garyp düşenlerem bar. Ýöne eliň bäş barmagy deňmi, hemme adam deň bolar ýaly. Kim garyp düşýän bolsa, işýakmaz ýaltadyr, elinden zat gelýän däldir. Neşekeşdir ýa gybatçydyr. Ylymda-bilimde, edebiýatda-sungatda-da zehiniň bolsa işläbermeli. Hökman serdaryň adyny goýup kitap ýazmaly diýilýäni ýalan. Ylmyň bolsa, Ylymlar akademiýasy bolmanda-da açyş edip bolar. Öýüňde laborotoriýa gur-da, ediber näme synagyň bolsa. Gurbakga kän, it-pişik kän eýesiz. Asyl eýelileriniňem eýesiniň özi aç otyr, işlemänsoň. Al-tut-da, öldür, soý, edýäniň näme diýjek ýok. Medisinada dagy näme açyş etseň edibermeli. Ösen daşary ýurtlar diýilýände dagy it-pişigem ýokmuş-a. Bolanam pullumyş, gymmatmyş özem. Bir pişige ýüz elli dollar dagy baha kesýämişler. Bizde adama beýle nyrh kesilenok. Oň ýaly türkmen däp-dessurlaryna bap gelmeýän demokratiýa bize gerek däl. Türkmen asyl gelip çykyşy boýunça iň gadymy halkdyr we eneden dogma demokratdyr. Tahýasy bilen gyýma balagam görkezýär-ä oň şeýledigini. Hatda onuň heniz eneden dogmanka-da demokratdygy, ýöne kanagatly demokratdygy, ejesi aç bolsa, däbşenekläp ýatmaýandygy, ses-selemsiz, gymyldysyz ýatýandygy hakynda alymlar derňew geçirseler gowy boljak. Bu tutuş dünýä nusga boljak beýik türkmen häsiýeti ahyryn. Şeýdip doglan çagalar soňam ol demokratiýa gerek diýip gykylyk edip ýören kelesaňlar ýaly ýeňles bolmaýa, agras hem ümsüm bolýar. Beýle beýik hem kanagatly ogullary dünýä beren halky hiç kim özüni aklamaga ýa-da daşardan geleniň öňünde müýnürgemäge mejbur edip bilmez. Ol başyny dik tutup, dünýäde gaýşaryp gezmelidir hem öz ýoly bilen darsyldap gitmelidir. Näme ol çäýnek-käse ýa kakasynyň arakly bulguryny döwen çagamy, özüni aklar ýaly.Dogry, bize öz ýolumyz diýýäniňiz näme diýip güljek bolýanlaram bar.

Nämemiş, o ýol gaty çukanak-sakanakmyş, içiňi dagy düşürjekmiş. Her näme diýilse-de, öz ýolumyz bilen gideliň, adamlar! Soň biziň taýyn ýolumyzdan ýörediňiz diýip minnet etmesinler. Sowet ýyllarynda-da dotasiýada otyrsyňyz diýip igenibildiler, ýersiz-ere. Indi beri beýle zada ýol bermäliň. Igenç çekmäliň asyl adamdan. Öz ýolumyz bilen gideliň!Şükür ediň, adamlar! O entäp ýören watan satanlaryň gepine ynanmaň. Ýeri indi bir serdary başymyza täç edip göterip bilmerismi biz? Galdyralyň ony ýokarrak. Goý, wezipe berilmedik näkesleriň, damarynda türkmen gany tirpildemeýänleriň elem, dilem ýetmesin. Öýkeleseler öýkeläp geçsinler. Şeýdenleri bilen çagyryp iki-üç wezipe berläýer öýdýändirler. Ol bolmaz. Wezipäni kim serdary ýokarrak galdyrsa, şoňa bereliň. Onsoňam atalarymyz aýdypdyrlar ahyryn, öli aýatdan doýmaz, diri hezzetden diýip.Еne bir aýtmaly zat, biziň serdarymyza demokrat däl, diktator diýip bir heňe gelmejek, ýapa degmejek gürrüň tapjak bolýalar soňky birki aýda. Bu dagy heý ynanyljak zatmy. Ol demokrat bolmasa, dünýäde şer şalygy diýilýäniň başynda oturan kompartiýanyň hataryna sümip girip, ony şol maňlaýy täçlimi, hallymy biri bilen ýykyp taşlamaga gatnaşarmydy? Hana, ýykyldy gitdi ol ady başyny iýmiş. Bir gün bolmadyk ýaly. Serdarymyz bolsa, ol heniz ýaraly gaplaň ýaly urunýarka dempartiýa döretdi, saýlawda saýlandy. Alternatiw kandidat bolmady diýjek bolýarlar muňa-da. Halkyň özi şony isledi. Heý, beýle serdar barka-da bir alternatiw-palternatiw diýen zat bolarmy. Başga partiýalar ýok diýilýänem biderek gürrüň. Başga partiýa nämä gerek, müň partiýa degýän bir partiýamyz barka, onuň başynda-da gül ýaly saýrak dilli, bilbil owazly, ýüzi nurana, sözi dürdäne, akyl-paýhasdan ýaňa saçy düşen birinji sekretar gaýa ýa-da dagyň bir belegi ýaly bolup durka... Onsoňam aýdyň göreýin, haýsy ýurtda biziňki ýaly azatlyk bar. Şu azatlykda partiýa döredip bilmeýän bolsa, serdardan däl, özünden görsün her kim. “Aýbyny ýaşyran aýňalmaz” diýipdirler.

Daşlaryna adam üýşürip bilmeýän bolsalar, aýyplary bardyr. Il aýyply adamyň ýanyna barmaz. KGB-MHK kowalap ýör, dälihana salýarlar, milisiýa-polisiýa azar berýär, ýygnanyşyk geçirdenoklar diýilýänlerem biderek. Hana, serdarymyz gül ýaly ýaşulular maslahatlaryny geçirip ýör-ä, galoş-saloş paýlap. KGB zat diýenok şoň-a, ýogsa şo taýda iýgi-içgem, beýleki hezzet-hormatlaram kemlik edenok. Gepem ýok, gürrüňem. Gaýta her kim razy bolup, öýüne sowgat-salamly gaýdýar.Hawa, şükür edeliň, adamlar! Tankyt ýok diýilýän gepe-de ynanmaň. Bizde tankyt bar. Onda-da nähili ajaýyp konstruktiw tankyt bar. Bu ugurda bize nusgalyk tankytçam ýene serdarymyzyň özüdir. Şondan görelde alsyn o tankyt ýok diýýänler. Garyn salanam tankyt edilýär şoň ýygnaklarynda, para alanam. Para alan alan parasyny getirip yzyna berip gidýär gaýtym. Para alanyna-da gaty ökünýär. Elbetde, azrak alypdyryn diýýändir-dä. Serdarymyz kimiň ýumurtgasynyň ýokdugynam göni ýüzüne aýdýar, nädersiň onsoň ýumurtgasyzlar ýüzlerini sallaşyp dursalar... Heý, kişiň şahsyýetine degilýämi şo ýygnaklarda? Gaýta tankyt edilenler serdardan razy bolup, alkyş aýdyp gidýärler. Tankyt diýeniň şeýle bolmaly ahyryn. Bütin iliň ganyny gyzdyrjak, sussyny pes etjek tankyt kime gerek. Aýry-aýry, kiçiräk başlyklar bolsa, başga gep, olary nähili isleseň tankytlamak bolar. Ýöne serdaryň özüni tankytlap, bütin milletiň ýüzüni ýere basmak bolmaz ahyryn. Sebäbi biziň milletimiz serdara diýlen gaty sözi özüne çekip, ençeme gün işdäden galyp, horlanyp gezýär ahyryn. Serdar öz aladasyny edip däl, il aladasyny edip gyzýar beýle tankyda. Şoň üçinem biziň ilimizde “Serdar” diýip bütin ile düşünilýär, il diýip bolsa serdara” diýen ganatly söz ýörgünli. Bu sözi zehinli hem hakdan içen şahyrlar bilen kompozitorlar bileleşip aýdym etdiler. Çagalar ony irden hem agşam ertirlik hem agşamlyk ýerine iýýärler, ýagny ýerine ýetirýärler. Aýdym-saz, goşgy diýilýän zat bolsa, hudaýyň zehin beren adamlarynda gudrat bilen, aýratyn üýtgeşik bir ylham joşgunynda dogulýar. Ol aýdymlara, goşgulara ýaranjanlyk eserleri diýýänler hudaýdan gorksunlar.

Heý, ýaranjaňlyk edibem bir goşgy, saz döredip bolarmy. Onda-da beýle ajaýyp aýdym-sazlary. Azyndan iki ýüz ýyl ýaşajak eserler-ä olar!Türkmeniň özi ýaly, serdaram bir kiçigöwün, saýhally adam! At-abraýy dünýäni tutdy ýogsa şunuň. “Mesligem goýun göterer, goýnuňam garasy” diýipdir ata-babalar. Nobel baýragyny berjek bolup dyzadylar arada muňa. Almady. Daşary ýurtlaryň men diýen alym adamlary hödürläpdirler. Özem şol baýraga hödürlän adamlaryň kimsi ölüm ýassygynda ýatyr diýýär, kimsi ýene bir möhüm işiň başynda diýýä. Emma o dünýä gitmäkälerem, ýagny panydan baka göç eýlemänkäler şuň Nobelli bolanyny görmek isläpdirler-dä. Iller şol baýragy aljak bolup nobata durýarlar, ähli tanyş-bilşini mobilizleýärler, dünýäň puluny dökýärler diýen gepem bar. Biziň saýhallymyz bolsa, üstüne getirilip berilýärkä alanok. Sebäbi ol gaty skromnyý adam...Ylym-bilim ugrundanam hudaý beren bi. Ylymlaryň doktory, professor. Hatda kompýuterem özi ýasan ýaly. Açyş barynam edibiljek, elbetde. Ýöne şu biziň aam halkymyzy öz ýolundan ýöredip demokratiýa eltjek bolup bar wagtyny sarp edäýýä. Üstesine, gaty yrymçam. Göz-dilden çekinýär, beýle gözçykgynçlyk etmäli, açyşlaryňam wagty geler diýýär...Hawa, hawa, “Ilde gep kän, Mekgeda arap” diýleni. Iliň bor-bolgusyz gürrüňine aňkarmalyň, şükür edeliň, adamlar! Serdarymyz öňem ýarym göwün, ýetim ösen, köp horluklary başdan geçiren adam. Munuň üstesine şu günler ýekerägem galdy. Maşgalasam birhiliräk, eşitmişimize görä, şo daşardan gepleýänleriň aýdýany çyn bolsa, başga ýerräkde ýaşaýar. Onsoň birden, ýeke adamdyr-da, täzeden öýlenjek diýse näme diýjek. Ýekelik hudaýa ýagşy, elbetde. Dogry, serdarymyza gyz tapylar. Munuň gürrüňi ýok. Saýlap-seçip alarys gyzy, iliň orta barmak ýaly ýerinden, ig gyz alarys onda-da. Serdar ýaly ogluň bolsa, gyzlaryny üstüňe getirip berýärler bumat. Kileň öýlenjek oglanlar neşekeş bold-a. Ýöne öňki maşgalasy emläk paýlaşjak diýse, ana, şonda turar dawa.

Bu milletiň ýeri-ýurdy, bar baýlygy, daşary ýurtlaryň banklaryndaky serişdeleri bölünşige düşmese kaýyl bolaýyň. Sebäbi serdar ýurduň baryny-ýoguny, ynamdar bolsun diýip, diňe öz adyna geçirdi. Üstesine serdarymyz öň gelnaljylap, kejebeläp öýlenmedim, at çapdyryp, altyn gabak atdyryp toý tutmadym, göreş tutdurmadym, keçe-keçe oýnatmadym, ýaglyga towusdyrmadym diýse, näme diýjek. Köne däpleri gowy görýär-ä ol neresse. Ýeri bolýa, bularam etmek kyn däl, owarram diýseň, şol agzy ýelli oppozisionsumaklara uly gürrüň bolar-a bi.Bar, bularam hiç diýseň, serdarymyz gelin toýumy kinofilm ediň diýse, gyza ýaglyk daňlyşyny, ýüzük dakylyşyny, gelne guşak çözdürilişini, baş salnyşyny aýratyn sünnäläp surata alyň diýse, şol dabaralarda aýratyn yhlasly dempartiýaçylar öň hatarda bolsun diýse, aýdaly, onjyklar-otuzjyklar, kakabaýjyklar-ballyjyklar gyza ýaglyk daňyp, ýüzük dakyp, gelni palasa mündürip göterip, nogul-nabat seçişip ýörseler nähili bolar. Serdar gelnaljy maşynyň üstünde ak guw bolsun, öňünde ullakan gurjak dursun, tüýdükçi-surnaýçylar saz çalyp, deprek kaksynlar diýse, näme diýjek.

Gyzyl ýa ýaşyl kürteli gelin bilen öz ýadygärliklerime gül goýup surata düşjek diýse, näme diýjek. Elbetde, bize kynçylygy ýok bu zatlaryň, il-gün höwes bilen gatnaşar bu dabaralara. Ile dönseň şuňňaly ýagdaýlarda. Toýuňy-ýasyňy il sowýar-a bolmanda-da. Başym gurban bu ile, il beýik, beýik! Ýöne ýene şu welisi bar-da... Daşarda heşelle kakjak kän-dä. Munuň ýaly zat tapsa, olar serdarymyzy dünýä gülki edip ýazjaklar ahyryn. Şu wagtam zat tapmansoňlar ýazyp bilmän, ýuwdunşyp, haçan bir şunuň ýaly ýalňyşlyk goýberlerkä diýip garaşyp otyrlar. Parasatly  serdar  bu  zatlara gaty oňat  düşünýändir,  elbetde. Öňdengörüjilik bilen hemme boljak-aýdyljak zatlary görüp-bilip oturandyr, ýogsa şonuň ýeke ýaşasy gelýändir öýdýäňizmi. Elbetde, ýaşasy gelenok. Ýöne ol biziň eşretli hem bagtly durmuşda ýaşamagymyz, altyn asyra ruhubelent gadam basmagymyz üçin diňe hudaýa ýagşy görülýän ýekelige-de çydaýar. Biz üçin çydaýar. Şonuň bilen birlikde-de biziň nazarymyzyň öňünde, tamdyr çöregi ýaly mukaddes il-günümiziň alkyşy bilen hudaýlaşyp barýar. Asyl barýaram däl, bireýýäm hudaýlaşdy. Ol biziň hudaýymyz, adamlar! Geliň, ownap ýörmäliň, Krasnowodskä-Gyzylsuwa, ýene bir ýerlere adyny dakan bolup. Turkmenistan adyny üýtgedeliň, Sapariýe diýeliň! Ystan-pystan gerek däl indi. Modernleşenräk bolsun adymyzam. Altyn asyrda döwrebap bolar şul at. Şeýdeliň, adamlar, şükür edeliň! Kanagat edeliň! Sabyr edeliň! Magtymguly şahyr ýaly, durmuşdan eden tamamyz çykmady diýip, göwnüçökgün bolmalyň. O pahyr, eşitmişimize görä, Pakistanda bir kitaby çan edilipdir welin, şonda ýöne “ajap eýýäm gelmedi” diýip aglap otyrmyş. Geldi ahyryn ajap eýýäm. Onsoňam ol hemme ýygnan zadyňy döke-döke gidersiň, ýer seni kimem bolsaň goýnunda gizlär diýipdir. Muňa ynanmaň, adamlar. Serdarymyzam şuny sargaýar. Özem Magtymgula ynananok. Hemme “gel” diýlenden gidibermeli diýip, olam ýaşynyň soňunda halys göwnüçökgünlige düşüpdir. Hemme gitmeli bolmaz-a! Ahyry biri galmalam bolar-a! Onda-da munça at-abraý, türmeden boşadylan neşekeşlerden alkyş alnansoň, munça mal-dünýe ýygnalansoň... Heý, döküp gidibermek bormy...  Ruhubelent bolalyň, eziz-mähriban adamlar! Ine, beýik serdarymyz bize beýik “Ruhnamamy”, bir zat ýazyp berjek. Şondan soň ykdysadyýet dagam gülläp öser. Häzirem gülläp ösüp gidip otyr ol. Ýöne gülüň öz biten ýerinde gadyry ýok.

Biz oň gadyryny bilemzok. Haý, biziň ýurdumyzyň waspyny şu taýyk gelip halydan-sowgatdan ýüküni tutup gidýän daşary ýurtlulara etdiriseň-dä, şolar ökde ol zatlara. “Ogonýok” žurnaly dagy ýazypdyr arada, ýigrim birinji asyryň serdary diýip. Bütin orsa-kürte-de serdar etjekler şuny alyp, emma ozi gidenok. Mähriban halkym diýip, göwni ýuka munuň, şol yrlyp ýatyr. Biz başaramzok munuň beýikliklerini ýazmany. Başarmaýan zadyňa başaramok diýmeli. O daşardaky demokratsyraýanlar ýaly, başarmaýan zadyňam başarýan diýip ýörmeli däl. Dogry-da, walla!Hawa, gaýrat edeliň, şükür edeliň, eziz hem jana-jana adamlar! Sabyr rahmandan, äwmek ol ady ýitmiş şeýtandan diýipdirler.15.06.1999  ULY ILIÑ NAMYSY                1995-nji ýylyň 12-nji iýul demonstrasiýasysebäpli gynamalardan soň özüni heläklän köşüliýigit Suhanberdiniň ruhuna bagyşlanýar. Gerçek bu zatlar edil beýle bolar öýtmändi. Ýüreginde ýagşy umytlar besläpdi. Esasanam Orsýet tarapdan geljek diýilýän adama uly umyt baglapdy. Aýtmaklaryna görä, ol gelip, bar ýalňyşlygy düzetjek, halky garyplykdan çykarjak ýeke-täk kişidi. Ýöne ine bary, ýürekde beslenen ýagşy umytlaram, il-ulusdan çykmadyk tama-da garym-gatym boldy. Ol ozal “Ýok bolsun diktator! Ýok bolsun diktatura!” diýip çykanda, köçäni dolduryp barýan garyp oglanlaryň arasynda bolanyna obanyň iň asylly gyzyna öýlenen ýaly buýsanypdy. Sebäbi diktatura hemme belanyň özünden turýandygyny bilmez ýaly etmändi. Indiden soň,  milletiň aňyna, beýnisine urulýanyny görüp-bilip durup, ol ýa-da beýleki kezzaplyga düşünmedim, beýledir öýtmedim diýip oturmak halys tüntawlyk boljakdy.  Negözel il, negözel ýurt  tozup-dargap barýardy.

Megerem ol hut şunuň üçin gyssandy. Parahat köçe ýörişi barada eşiden badyna-da öz ýoldaşlarynyň ýanyna geldi: “Oglanlar, bizem ilden galmalyň!” diýdi. Onsoň daň-säher bilen köçä çykyldy. Ol şonda öz milletiniň ýigitleriniň şeýle nazarkerdediklerini ilkinji gezek gören ýaly boldy. Arassa ak köýnek, doňdurylyp ütüklenen gara balak geýen ýigitleriň ýüzleri ýap-ýagtydy, gözlerinde üýtgeşik bir nur bardy. Ol muny, megerem, haýyr ýoluna çykylandandyr  diýdi. Soň,  metjidiň ýanynda, polis başy Gajar Kasym  öňlerinden çykanda-da şeý diýdi. Sebäbi diýseň, haýbaty ýer ýarýan polis başy ýoldan sowlup, ýeli giden meşik ýaly myssaryp galdy. Ol ozal Gajar Kasymy it uruşdyrylýan ýerde kän görüpdi, haýbatly gykylygyny kän eşidipdi...Indi welin başga pikir edip başlady. Muňa sebäbem dag ýaly ýigitleriň ýüzüni sallap oturmasy boldy. Onsoň olary ýüzleşdirip başladylar. Elbetde, syýasy talaplar hakynda gürrüň edilenokdy. Ýörişiň öň ýanyndaky gije tirýek çekilenini, ok-ýarag barada maslahat edilenini subut etjek bolýardylar. Tirýekli mesele olara o diýen kynam düşmedi gerek. Aman mollaň ogly Abdy iki gezek ýüzüne depilenden soň islendik görkezmäni bermäge taýyn boldy. “Şo taýda meniň özümem bäş baş tirýek sordum” diýip ant içdi. Soň ol listowka ýazyp berenleri “satdy”. Ony bu hyzmatlary üçin boşadyp goýberdiler...Ýok, ol öz eden işine ökünenokdy. Halk içinde pyşyrdalyp aýdylýan, toýda-ýasda gürrüňi edilýän zatlary gygyryp aýdyp bilenine, şony aýdan ýigitleriň içinde bolanyna buýsanmak buýsanýardy. “Erkin saýlawlar geçirmeli, hökümet iş başyndan çekilsin, prezident gitsin! Söz, metbugat azatlygy gerek! Hakyky demokratiýa gerek!

Talaňçylyk gerek däl, ýalançylyk gerek däl!” Ol bu sözleri aýdanyna, hut şu pikir bilen ýöriş edenine, şäheriň gaýra çetinden merkezine çenli ýol geçenine, onda-da uly il derwezesini içinden gulplap otyrka şeýdip bilenine hiç wagt ökünjek däldi. Sebäbi diýseň, “Kanagatly milletimiz bar” diýlip oýnalýan adamlaryň  depesinde ýaňlanan sözler köpleriň ýüreginde bardy. Ol iliň ýüregindäki sözleri aýdypdy. Onda-da ulus il “Namartja olam, sagja olam” diýip otyrka aýdypdy...Gerçek üstüne abanyp küpürseýän “Gök generala” alarylyp seretdi.- Sen gaýtym alarylanam bolýaňmy? - diýip, arryk göwre sandyr-sandyr etdi. - Sizi bir edişimi görüň!..- Näme edersiň, biz bir-iki däl, ýüz, müň, million belki-de. Tutuş il dur arkamyzda... Siz gitmeli! Iliň ynamyndan gaçanyňyz üçin gitmeli. Bäş-üç müň oglanyň adyndan däl, bütin iliň adyndan çykdyk biz! Şol iliň talabynam öňe sürýäs...- Bes et samahyllyňy, agzysary jüýje! - General stoly ýumruklap gygyrdy. - Ili näbilýäň sen? Il kimde wezipe bolsa, şoň aýagyny ýuwýandyr. Sizi başyna ýapsynmy il? Hana, il diýip çykdyňyz... Geldimi şol il, goldadymy? Ertir üýşürip ýa ýeke-ekeden dardan asaly, gelermi şol il? Gelmez!..- Gelmese-de, ýüregi biziň ýanymyzdayr! Diýmek, bu gün gelmese, ertir geler. Sizem eden işiňiz üçin jogap bermeli borsuňyz...- Goý, inim, bes et, tüket! Aýdylany edip, ýoldaşlaryň ýaly, videokameraň öňünde “Ýalňyşypdyryn, toba edýän” diýseň-ä diý, ýogsa-da ýyl alyp gidýäň. Hana, ýoldaşlaň ýüzüsini dagy öýüne goýberdik şu gün. Beýle kejeňek bolmazlar. Bize-de gerekgäl sizi paçkalap basmak. Adam ýaly aýdylanda düşünmeseň, soň özüňden gör. Türme diýilýän oýunjak däldir. Sen-ä heniz çaga, men diýen ärleri iki bükýär biziň türmämiz...Onsoň ony däliziň ýokary başyndaky otaglaryň birine, megerem, Rüstem diýilýäniň kabinetine alyp gitdiler.

O ýerde eline gandal salnyp, biline depilen ýoldaşlary otyrdylar. Olar öňki ýüzi-gözi nurana oglanlar däldi. Öň olar onuň gözüne dag ýaly, juda bolmanda gaýa ýaly bolup görnüpdiler. Şonuň üçinem ol hiç zatdan çekinmändi. Gorky-ürki etmändi. Emma indi... olaryň çala baş atyp, gürlemän oturyşlaryndan, biriniň bolsa: “Biderejik aw bolaýdyk öýdýän”   diýip,  eşidiler-eşidilmez ahmyr etmesinden gorkup ugrady. “Bularyň hemmesi döwläýdimikä?.. “Toba etdim” diýäýdimikä?” diýdi. Dogrusy, bular eden işine ökünmeli ýa-da kyn-gyssag gördüm diýip bir-birini “satmaly” ýigitler däldi. Emma heniz teatryň öňündekäler, daşlary atly-ýaragly polisiýa bilen gabalanda, hökümet wekilleri “Dargaýyň, näme talabyňyz bolsa soň diňläli” diýip ýalbarýarkalar ikirjiňläp ugranlar bolupdy. Olar: “Halky, adamlary-ha gördük, goşulmadan, goldamadan geçen, gaýta derwezelerini içinden ýapdylar. Listowkalaram ýerden göteren az boldy... Diňe bize gerekmi ýurduň abadanlygy?!.” diýipdiler. Dogry, käbiri: “Birki gün şeýdip saklanjak bolalyň, biziň ozal gürleşişimiz şeýle-de” diýdi. Emma iki-üç gün däl, iki-üç sagat saklanmak hal boldy. Oglanlaryň daşyny gaban demir halka barha daralyp, gysyp-gowrup barýardy. Polisiýa eli ýaragly ýaşajyk esgerleri öňe sürýärdi. “Etmelis-ä, ellerinden ýaraglaryny alyp, özlerini pürrelemeli-le...” diýip, Gerçegiň ýanynda duran ýigitleriň biri hyrçyny dişledi. Bu gidişde hökman garpyşmaly boljakdy. Asyl gajarçylar şuny isleýän ýalydylar. Emma demonstrantlar parahatlygy sakladylar. Olar hut şunuň üçin ellerine hiç zat, hatda şygar ýazylan transparantlary hem almandylar. Şonuň agajynam bahana edinmesinler diýipdiler...  Ahyry olara “Dört-bäş sanyňyz ýolbaşçylar bilen gürleşmäge gitmeli” diýdiler. Gerçek bu teklipden peýdalanmaly diýdi. Ýogsa bu zatlaryň eýgilik bilen gutarmazlygy ahmaldy. Megerem ol şeýdip ýalňyşdy. Sebäbi şol  gürleşmegiň soňy oglanlaryň ilki ýüzläp, soň ondan-ýigrimiden, ikiden-üçden tutulyp-basylmagyna getirdi. Gaçyp gizlenenleriň ene-atasyny, dogan-garyndaşlaryny dar kapasa gabadylar...Gerçek aýagyndan barha ysgyn gaçýanyny, öňki gaýduwsyzlygynyň bir ýerlerik sumat bolup barýanyny duýdy hem ilkinji gezek “Birden toba etmeli bolaýsam näderin?..” diýip pikir etdi.Polisiň sülçüleriniň özüni alyp barşy gözçykgynçdy. Olar stoluň üstüne aýaklaryny atyp oturýardylar, tüýküliklerini syçradyp çigit çigitleýärdiler, agyzlaryny waçjykladyp soganly gutap iýýärdiler hem beýleki kabinetdäki ýoldaşlary bilen gygyryp gepleşýärdiler: “Orazly, seňkiler toba etdilermi?” “Samet, sen nämäni boýunlaryna goýduň?” Jepbar diýilýän sülçi bolsa, kabinetlere aýlanyp, listowka köpeldilen apparat bilen onuň eýesini tutup getirişini, ony kimiň “satandygyny” gürrüň berýärdi.Gerçegiň olara ýigrenç bilen seredýänini gören oglanlaryň biri ýüzüni aşak salyp gepledi: “O SIZO-da oglanlary gaty horlaýalar. Öňe düşenleriň aýagyndan asyp urýalar. Iki hepdedir, diňe çilime otyrys. Gara suwam berenoklar. Dem alara howa ýok. Oň üstesine-de gelip arkaňa bir depýäler welin, dünýä düňderilip gitdimikä diýýäň...”Gerçek gözüni ýumdy hem gapyň agzynda ärlerine iýer-içer geçirjek bolup duran gelinleri ýatlady. Polisiýa olaryň “Diňe çörek şü, şuny bir eltip beriň!” diýip özelenmelerine gulagam asanokdy.  Ýaltanmadygy käte “Bolanok, olara zat geçirmeli däl. Buýruk şeýle!” diýýärdi. Gerçek bu görnüşi eli gandally getirilýärkä görüpdi hem erbet namys edipdi. Soň onuň gözüniň alnynda ýoldaşynyň üstüne buşukdylar. Bu waka KPZ diýilýän ýerde boldy. Ony ilki dar kapasada ýeke goýup gitdiler. Beton kamera iýul Gününiň astynda howur berýärdi. Daşarda, azatlykda heläk edýän 40-45 gradus yssy şemal düşmeýän porsy kamerada essiňi aýyp barýardy. Dälizde gök çaýdan derleşip oturan gozegçileriň mes gülküsi ýaňlanýardy. Soň sülçi ýörişe gatnaşanlaryň ýene birini alyp geldi. Ol mazaly ysgyndan salnandy, dik oturmaga-da mejaly ýokdy. Ony şo ýagdaýynda-da Gerçegiň ýüzüne duruzjak boldular. “Soňky maslahat eden gijäňiz şuň tirýek çekenni aýt-da, çyk-da gidiber, goýberilýäň” diýdiler. Ol başyny ýaýkady. Onsoň gelip onuň üstüne buşukmaga durdylar. Gerçek durup bilmedi, “Eý, siz türkmen-ä, beýle-de bir heleýlik bormy?” diýdi. Şu-da onuň suwasalma ýenjilmegine bahana boldy. Ony “Kim heleý, senmi ýa biz, aýt bahym? Ýogsa-da heleýe ýaramaz ýaly edýäs...” diýip urdular. Köprägem satanynyň arasyna depmäge jan etdiler...Ol gijäniň birmahaly özüne geldi we ilki bilen aýaklarynyň arasyny barlady. Eli agyryly ýere degendenem tisginip gitdi. Onsoň göz öňüne obaň iň asylly gyzy Aýnur geldi we ýene ýuwaşjadan essi aýylyp barýanyny, kameranyň çüňkündäki körek çyranyň barha kiçelýänini bildi. Şondan soňky wakalary bolsa gaty aýdyňlykda  gördi. Signallaryna basyşyp gelýän gelnaljy maşynlaryny, olaryň üstündäki bezemen gyz-gelinleri, öýlenýän ýigidiň ýanyndaky owadan bezemen oglanlary, başyna gyzyl kürte atylan gelniň atasy öýünden alnyp çykylyşyny, oglan tarapyň öýlenýänleriň üstünden nogul-nabat seçişini, baryny gördi. Birdenem aýallaryň biri gelniň ýüzüni göreli diýip kürtä ýapyşdy-da, çykýan gyzyň aglamakdan ýarym-ýaş bolan ýüzi serpilip açyldy. Ol Aýnurdy, Gerçegiň gije düýşünde, gündiz huşunda bolan asylzadady. Ony başga birine, ýat oba durmuşa çykarýardylar... Gerçek bir “Aýnur!” diýip gygyrdy hem şobada öz sesine oýanan ýaly boldy. Şol wagtam gapy açylyp, soraga çagyrylýandygyny aýtdylar... Gerçek ýene dagyň bir bölegi saýan ýigitleriniň ýüzüne seretdi. Olaryň ýüzünden şol köçäni dolduryp gaýdan günlerindäki nury gözledi. Tapmady. “Türkmen haçandan bäri beýle ejizledikä?” diýip pikir etdi. Onuň bu pikirini dälizde başlanan başagaýlyk böldi. Sülçüler ylgaşyp kabinetden kabinete geçmäge, iýulçylaryň ellerindäki gandallary aýryşdyrmaga başladylar. Birsalymdanam gapyda Gajar Kasym häzir boldy.- Bular näme, henizem gutarmadyňyzmy? Şol esasy otuzysyndan başgasyny bir gezeklikçe jerime bilen sypdyryň diýdim-ä men!.. - Ol şeý diýip, haşyldap dem aldy.- Bular toba edesi gelmeýänler... - “Gök generalyňam” jogaby nagt boldy.- Ertire çenli puryja beriň, öýlerine goýberiň özlerinem. Ertir gelip toba etmeseler, özlerinden görsünler. Bular ýalylary mugyra getirmäge mydama-da güýjümiz ýeter. Her öňýetene serdarymyzyň göwnüne degdirmeris... Gerçek köçede ýoldaşyna gaçmagy teklip etdi.- Nirä gaçjak? Daşyna aşmaga pul gerek, içinde-de derrew taparlar.- Daşrak obalarda gizleneris...- Eýranly bir türkmen ýaşaýa şu taýda. Şol aýdýa, Homeýni gelip, Eýranda türkmen diýip çykan oglanlary pürreläp başlady welin, arkamyzdan ýer-suwly bolan millet bizi myhmanam almady diýýä. Baran öýleri: “Bizden bir gideweriň!” diýäýýämiş... Gerçek agşama çenli öýlerine barmady, diňe garaňky mazaly düşensoň geldi. Ejesi oglunyň başyndan gujaklap aglady:- Nä belalara ulaşyp ýörsüň-ä, ogul? Nä günlere goýduň-a, bala! Bu bagtyýatan milletiň aladasy indi saňa galypmy? Çaga ahyryn entek sen, oglum!.. Ýaňy telewizory öçürtdi kakaň, ýoldaşlaňňyz “Pohumy iýipdirin” diýşip otyrlar. Öz erkine diýýän däldirler, elbetde. “Waý, meň oglumam şeýdip masgara edip görkezseler näderin, alla?  Ile-güne neneň edip çykaryn?” diýdim. Hernä hudaý nalyşymy eşidipdir...  Dagarman! Hudaý Gerçegiň ejesiniňem, beýleki müňläp eneleriňem nalyşyny eşitmän eken. Ertesi irden işikdäki agajyň şahasyndan asylan ogluny gören ene bir çirkin gygyrdy-da, özünden gitdi. Soň süýji ukuda ýatan obanyň üstünde erkek adamyň aýylganç agysy ýaňlanyplar gitdi...“Ertir üýşürip ýa ýeke-ekeden dardan asaly, gelermi şol il, gelmez” diýip, “gök general” ýalan aýdan ekeni. Il geldi. Onda-da nä gelmek? Sil ýaly, şol akdy durdy. Onsoň oglany ak eşik geýdirip, boýnuna atgulak daňlan agaç ata mündürip, ilerki baýyrlykdaky oba ugratdylar. Ýigidiň uýasy tabydyň yzyndan ylgap:- Uly iliň namysyndan ölen dogan-eý!.. - diýip aglady. Uly il aglady.Gerçegi düýn-öňňin, ondan öňräk hem soňky birki aýlykda jaýlanan obadaşlarynyň ýanynda goýdular. Olaryň arasynda şu gahatlykda dünýä gelip, heniz ýaşyna ýetmedik bäbeklerem, balasynyň boýuna guwanman solan gelinlerem bardy. Şeýdip, Baýyrly obada ýene bir gyzyl gumly mazar emele geldi. Doga-dileglerini gutaryp, eňegine el ýetiren molla:- Adamlar, Gerçek nähili ýigitdi? - diýip üç gezek gygyrdy. Üç gezegem “Gowy ýigitdi” diýen jogap ýaňlandy. Onsoň ol gygyryp, Gerçegiň  kime bergisi bar bolsa, kakasynyň berjekdigini, şoňa aýdaýmalydygyny habar berdi. Soňundanam çalaža, eşidiler-eşidilmez pyşyrdady: “Ýöne oňa biz, ulus il bergili bolaýmasak... Gözüniň alnynda ejesi zorlanan çaga döndük edil...”12.06.1999                                                                PORTRET            Mekdepde hemme zat üýtgedi, ýöne şu komissiýa diýilýäniň arak bilen börekden doýup gitmesi, direktora towuk ütdürmesi üýtgemedi. Ömür  kartalary bilen başagaý bolup ýören jugrafiýa mollumy Almämmet aganam aljyradan şol komissiýa boldy. Nämemiş, jugrafiýa kabinetinde serdaryň suraty ýokmuş. Ýogsa okuw ýylam soňlanyp barýady...Komissiýa gelip gidenden soň geçirilen maslahatda-da bar gürrüň şol surat hakynda boldy. Ilki okuw bölüminiň müdiri çykyp gürläp, “Prezident burçlarynyň” döredilişindäki düýpli kemçilikler, kasam aýtdyrylyşykdaky sowuk-salalyklar, prezidente wepalylyk kasamynyň çagalaryň watançylyk terbiýesinde oýnaýan roly, mekdebiň kem-käsini düzetmek, bejermek  üçin okuwçylardan pul ýygnamagyň barşy hakynda  “möhüm pikirlerini” aýtdy. Geçen hepde telegörüşden gelip, kasam pursatyndan reportaž taýýarlamakçy bolanlarynda, mollumlaryň gapysyny gulplap oturandygy, gapysy açyk galan bir mollumyň bolsa, okuwçylaryňa kasam aýtdyrdaý diýen haýyşa öp-gökden gelip: “Men onsoň goňşularymyň ýüzüne nädip seredeýin, ile nädip çykaýyn?” diýip ala-galmagal turzandygy, habarçy görgülilere dagam “Göteriliň-aýt sizem, bar işiňiz gargyşly kasam bolsa” diýip gygyrandygy barada-da gürrüň boldy. Hemişeler ýygnak bolanda şunuň ýaly ilki aýdylan “möhüm pikirleri” ol hem beýlekiräk görnüşde gaýtalamak hem tassyklamak bilen iş tamam bolardy. Emma bu gezek beýle bolmady. Okuwçylardan mekdep binasy üçin pul ýygnamagyň barha kyn düşýändigi, ene-atalarda halys pul ýokdugy, käbir çagalaryň aýakgapsyz bolup, okuwa gatnap bilmeýänligi, käbirleriniň açlykdan essi aýylyp, partadan ýykylýanlygy hakynda zeýrençlerem bolmady. Muňa bir sebäbem “Gurbaga” lakamyny alan direktoryň iş ahyryna çenli içere zat tapmanlygy, komissiýadan soň jübüsiniňem, kabinetdäki demir sandygynyňam taňkyrap galanlygy boldy. Ol gaharyny birinden çykarjak bolup, edebiýat kabinetiniň eýesini ýerinden turzup, tagtanyň üstünden serdaryň däl-de, Magtymgulynyň suratyny asanlygy üçin igenip başlady. Derhal Magtymgulyny yza, serdary öňe, okuwçylyryň ýazzy maňlaýyna geçirmegi talap etdi. Ozalam bir prokuroryň ikilikçi ogluna gowy baha goý diýeni üçin direktor bilen dikleşip alan edebiýatçy özüni ýanalyp başlanan hasap etdi we birden gyzdy: “Syýasy kabinet däl ol, edebiýat kabineti, edebiýat kabinetinde tör Magtymgulyňky bolmaly” diýdi.“Goşgy ýazýanyň idilisi bolmaz, sag dälsiň senem,  ýogsa aýdylýan gepe düşünerdiň” diýip, kommissiýa agzalaryny doýurmak üçin towuk baryny ütenine jany ýanyp duran direktoram gazaba mündi. Goşgy ýazýanyna buýsanyp ýören edebiýatça bu gürrüň gaty ýokuş degen borly, ol edil oduň üstüne ýag guýlan ýaly lowlap galaýdy: “Şuňňaly samsyk gepi aýdybam oturmaň, barybir düşmen, “Gaýrat” medaly gerekgäl maňa” diýip, ozal duýdurmanmydym eýsem? Onsoňam men para alamok, prokurorlyk işim çykmaz! Ýene bir ikilikçiden sud-prokuror ýasalsyn diýseňiz, özüňiz goýuberiň bäşligi. Bir tamdyr çörek bilen seçekli gyňaja attestaty dörtlük-bäşlikden gözeýän mollum däl men. 8-nji martda okuwçylara pul ýygnadyp, ponbarht geýýänlere, gyzyl dakynýanlara diý o hili ýumşuňy!..”Ol ikisini zordan, teý ahyr bolmansoň, bärde otursa, gyzgynyna bar aýbymyzy açjak diýip, edebiýat mugallymyny öýüne ugradyp araladylar. Emma direktor munuň bilenem köşeşmedi. Nirede bir pakyr, çaga basan jugrafiýa mugallymynyň üstünden dökülip ugrady. “Kartalaňňy ýok et-de, serdaryň doglan, önüp-ösen, okan, işlän, saparda bolan ýerleriniň kartasyny çekdir, tagtaň ýokarsyndanam ullakan portretini as! Portret üçin bir gün möhlet berýän, beýleki diýenlerimi etmek üçinem bir hepde ýeterlik, baryp göremde hemme zat ýerbe-er bolmasa gaty görme!” diýdi.Ertesi Almämmet aga eli ullakan suratly klasma-klas aýlanyp, “Şuňa bor ýaly çarçuwaňyz ýokmy?” diýip sorap çykdy. Hany öňki bol okuw esbaplary? Her kim ýöne egnini gysaýýar. Garry mollum soň özündäki kiçiräk çarçuwany eline alyp aýlandy. “Bolmasa şuňa çalşaýyň, maňa berlen surat gaty ullakan, gaýrat ediň! Gidip satyn alaýyn diýsem, iki aý bäri aýlygam berlenok” diýdi. Emma hiç kimde ullakan çarçuwa tapylmady.Belki, bu waka şunlugyna galsa-da galardy. Direktoram indiki komissiýa gelýänçä klas otaglaryny barlap ýörmezdi. Birküç sany attestat satardy, beýleki ederdi, garaz, köşeşerdi. Ýöne bir ýeňles tapyldy-da, işden gaýdyp barýan garry mollumyň yzyndan: “Nätdiň, çarçuwa tapdyňmy?” diýip gygyraýdy. Garry mollum yzyna öwrüldi-de, lapykeçlik bilen, üýtgeşik zat aýdýandyryn öýtmän: “Suratdakyň göwher ýüzükli elini görmeselerm bor diýip, bilden aşagyny kesip, operasiýa edäýdik biz-ä” diýdi. Üýşüp duran mollumlar muňa ala-pakyrdy bolup gülüşdiler.Bu gezek ýygnaga-geňeşe  hem direktora zat goýmadylar. Iş jaýyndaky sandygynda arak saklaýanlygy, işde ýüz gram urýanlygy hem attestat, okamadyklara mekdebi gutaranlygy baradaky şahadatnamany satýanlygy, galyberse, mekdepde sagdyn syýasy-jemgyýetçilik atmosferasyny döredip bilmänligi barada habar düşeni üçin, bu ullakan aýyplamalaryň hiç birini hiç kim bilen seljerişmezden, kollektiwe sala salmazdan, ilki direktoryň özüni işden boşatdylar. Gaýdybam magaryf sistemasynyň gyrasynda görünmesiz etdiler. O görgüli zordan bazardaky dükanlaryň birine ýükçi bolup işe ýerleşdi. Bir “operasiýa” bilen bar zady bulaşdyran Almämmet aganam sylap goýmadylar. Ilki üç harply edara çagyryp, düşündiriş yzyna düşündiriş ýazdyrdylar. Soňam onuň çagalara terbiýe bermäge ahlak hukugynyň ýokdugyny özüne boýun aldyrdylar. Goşgy ýazýan edebiýatça bolsa, “Birden daşary ýurt radiosynda çykyş edip, gürrüňi ulaldaýmasyn” diýip, bir gezeklikçe diňe duýduryş berdiler. Ýöne onam Magtymgulyny yza, serdary öňe geçirmäge “razy etdiler”.                                                                                                                                                                                                                   16.04.1999                                           BAŞATGYÇ  BAŞAGAÝLYGYSowet döwrem ýadymda. Pensiýa çykan garry-gurtudyr her köçäň işsiz jahyllary dükanyň agzynda hem çatryklarda üýşüp oturardylar. Ýaşulular nas atardylar, düzzim oýnardylar, ýaşlar çilim çekerdiler hem oturan ýerlerini tüýkülikden doldurardylar. Garaşsyzlyk geldi-de, işsiz has köpeldi. Çüňkde hem çatryklarda,  ýaşaýyş jaýlarynyň arasyndaky boşluklarda, bazar meýdanlarynda aýalu-erkek, ýaşu-garry üýşüşip oturmany hem durmany, nasyň pinegini göpmäni, çilimdir beň, tirýekdir heroin püflemäni, halys alla bolmasa çigit çigitlemäni hem durmuşdan zeýrenmäni adat edindi.Men köçede gelen-geçene at dakyşyp ýa göz çeneşip oturan adamlary ozalam halamazdym. Jaýymyzyň girelgesiniň agzynda betona oýkanyşyp, gelen-geçeniň gözüne jüýjerişip oturan aýallardan bolsa gaçara ýer bolsa gaçjakdym. Olary nirede bir işini tükeden, ederini bilmez hem biweç adamlar hasaplardym. Her köçede oturan adam öýünde ýa melleginde, ýa fiziki taýdan, ýa-da akyl taýdan sähel gymyldy edende, giden iş bitjek, önüm önjek, kämillige golaýlanjak diýerdim. “Bu ylgap ýetişip bolmaýan dünýäde türkmen ýaly iş-dertsiz başga barmyka?” diýen pikirem beýnimiň bir ýerlerini tozadyp giderdi. Ýöne indi olary ähli bela-beterleriň başy bolmasa-da, aýagy hasaplaýardym. Gören ýerimde sowlup geçýärdim. Asyl şol tetellilere tarap seretmejek bolýardym. Ýöne şol gezek bir tanşymy gözläp, zerur gerek bolup, çüňkdäki ýygnanyşyga barmaly boldum.- Bow, syrtyny ýere uranlaň ýanda senem görünýäň-ow - diýip, ilerki köçede oturýan Godalak molla salamymy alyp-alman sugşurdy. Menem onsoň gepe görä gep goşdum:- Indi bi milletiň syrtyny ýere urmadygy galmadyk ýaly-la, molla aga...- Menem şony aýdyp otyryn şumat. Bü S-iňki däl, öňki S-iň çörek kartoçka döwrüdi. Ejemiz pahyr çül çagany eklejek bolup aljyran bora çemli. Daňyň garaňkysynda çarasyz içerden çykyp,  çörek nobatyna durmaga barýamyş welin, bir orus aýal saklap, elini galgadyp bir zatlar diýýämiş. Ejemem görgüli heniz almadyk çöregiňden dilenýändir öýdýämiş. “Ýit ýok bol-a, seňki nä görgim, özümiňkilere ýetirip bilemok” diýip elini galgadyp gidiberipmiş. Birsellemden jahan ýagtylyp ugrapdyr onsoň. Çörek nobatyna barýan ýaşululary görüp, ýaşynýanym bolmasyn diýipmi ýa endik boýunça, ejem başyndaky başatgyjyny agzyna golaýrak çekipdir. Görse, başatgyç diýip başyna atany akjygrak bir zatmyş. Pahyr bir tisginipdir. Haýdan-haýam başatgyjyny başyndan aýlap eline alypdyr. Görse ol başatgyç däl-de, aýallaryň aýak  geými ekeni. Uçgury dagam ýerden süýrenip gelýän bolsa nätjek asyl. Pahyr lampa oturypdyr-da, başyny tutup aglapdyr. “Orus görgüli: “Bajy, yştany, bajy, yştany!” diýdi-le, düşünmesem näme, balak diýýän eken-ä” diýip, ejem bu wakany soňam gözüne ýaş aýlap ýatlardy. Ýöne bü S-iň çörek kartoçka döwri öňkiňkiden zabun boldy. Indi erkekleň başyna aýal balagyny orap çykaýmaly boldy. Asyl şony edenden enaýam bolmadyk.- Aý, düşünýän däldirler-dä, düşünişerler-dä, bü-de şol orsuň “ştany” diýeni ýaly, bilmeýäne düşnüksiz-dä - diýen boldum.- Aý, düşnükli-le! Düşünmez ýaly etmedi-le S. Ýöne milletde gaýrat ýok diýseň başga gep. Aýal balagyny başyna orap, “Gözüm görmese bolýa, götümi böri iýsin” diýip oturan milletimiz bar diýseň başga gep... Eken ekinini elinden alyp, puluny berme, bakan malyny elinden alyp, hakyny berme, dil ýaryp bilmez. Iki-ýeke ýa-da şuňňaly ýerde zeýrenen bor. “Bermezler” diýseň, “Dagy nädeli?” diýer. ”Ýör, hakyňy talap edeli” diýseňem, “Aý, hany biraz tagapyl edeli, özünden düzelişimezmikä” diýerde, ýanyňdan süzüberer. Naçaryny, çagasyny meýdana kowar, gul-gyrnak ýaly işleder. Ýene hakyny bermezler, ýene sesini çykaryp bilmez. Söwda-satyg etjek bor, ugran ugry talaňdyr. Dollary özleri bir bahadan alarlar, millete başga, on esse gymmat bahadan satarlar. Onam depeşege girip, alyp bilseň. Aýak astynda ölüp galsaň özüňden görmeli. Gazanany gara garnyna ýetmez. Häkimem iýjekdir, salgytçymy-da-gümrükçem. Wagtly-wagtynda agzy ýaglanmasa, aýal-erkek ýa çaga diýmän, saparpolisem syrtyna deper durar, jyňky çykmaz. Eklenç diýip, ýumruk ýaly gyzyny köçä çykarar, gelnini ýurt aşyrar. Gelen gelmişek üstüne han bor. Şol gelen gelmişek bilen bileleşip hakyny iýen baý bor. Köşk gurnar, goşalap heleý saklar, “Mersedesiň” tozanyna garar. Köplügi gara ýerdir, depelär ýörerler. Baş galdyrmadan geçen, “Gara çörek bir beräýmel-ä bize-de, başga dawamyz ýog-a” diýip oturandyr. Gaýta beterinden beteri tapylar. Binamysy köpeler, tirýek çekjekdir, heroin tütetjekdir.... Akylly-başly, bilimli-sowatly diýeniňem neşe satjakdyr, para aljakdyr, ogurlyk etjekdir... Hak iş üçin göreşjek däldir, göreşene samsyk diýjekdir. Mundan aňyrda binamyslyk bolmaz-a, oglan!.. Ýa barmy?- Edil beýle däldir, ilçilikdir, içinde sarlyragam bardyr. Bolmasa tapylar... - Men optimistiň heňini çaldym. Şol bir wagtda-da ertir üç harply edara çagyraýsalar diýen ätiýajy elden bermedim: - Onsoňam bu zatlaryň aladasy bize galmandyr. Serdarymyz gije ýatman pikir edip otyr! Şoň başy dikkä zady gaýgy etmese bor-la. Aýlyklary wagtynda beriň diýip, dek düýnem bank işgärlerine berk käýedi...Godalak molla janagyryly güldi hem aşagyndaky donuny silkip ýerinden galdy:- Ine, bi diýeniň biçem däl!.. Häh... şo serdaryňam bir gara... Biz-ä onda metjide namaz okamaga gitjek. Namazyň yzyndan bizem  serdara uzak ömür diläris-dä...Idäp baran tanşymy yzyma tirkäp, çüňkden ýoklar bolaýdym. Ýolugra-da igendim: “Senem-aý, çüňkde göbegiň gömlen ýaly!..” Tanşym meniň igenjimi çekmedi: “Idili bir gazýet ýok, radio-telewideniýe ýok, çüňkden bir kesjek bolmaň-ow indi...”Başatgyçly gürrüň şol günüň ertesem, birigünem kellämden çykmady. Uzakly gün aýak üstünde bolup surnugsamam, gijelerine gözüme uky gelmedi. Gözüme çiş kakylan ýaly asyl, şol petige seredip ýatyryn. Onsoň petigiň ýüzünde başatgyçly adamlar görnüp başlaýar. Şeýde-şeýde daňdanlar irkilýän. Şobada-da hopugyp turýan. Gara basýamy, nämemi. Birsellemden gören düýşüm huşuma gelýär.Düýşümde Azatlyk hem Lenin prospektleriniň ugry kellesine başatgyç deregine aýal geými atylan erkekden dolumyka diýýän. Olar ellerine S-iň portretleridir pähimleri ýazylan transparantlary alypdyrlar hem hor bolup “Serdara kuwwat dileýärler”. “Beh, bu gün nämäniň paradyka?” diýip içimi gepledenimden biri gulagyma gygyryp başlaýar: “Sen näme bileňokmy, bu gün serdaryň doglan güni ahyryn, baýdak baýramy ahyryn! Başymyza täç edinen baýdaklarymyzy göreňokmy, gazýetleri okaňokmy, radio-telewideniýäni diňläňokmy? Gulagyň gapyk, gözüň kör bolmasa bilmeli ahyryn sen bi zatlary! Ýa-da bilmedik bolýaňmy, görübileňokmy? Görübilmeseň, gözüň çyksyn!..”“Tanyş ses welin, Ballymyradyňky öýdýän” diýip, gulagymy tutup, geçen uruşda ýogalanlaryň hormatyna ýakylan baky oduň ýanyna çekilýän. Paradçylaryň bir bölegi bolşewik köşge girip barsa, ýene bir bölegi uniwersitet tarapa akýar. Aňyrrak ýöresem, ullakan metjidiň agzam başy şonuň ýaly başatgyçly erkeklerden gyrma. Şol wagtam kelläme biweç pikir gelýär: “Beýlekiler-ä owarram welin, sakally-sarmykly adamlara erbet gelişjek ekeni” diýýän.Soňabaka oýalykda-da başatgyçly obrazdan uzak saplanyp  bilmän ugradym. Ol meniň beýnimde ymykly aýbogdaşyny gurdy şekilli. Köçä çyksam, köçeden gelýänleriň ählisi, aýalu-erkek başatgyçly ýaly. Soňabaka öz kellämde-de başatgyç bar ýaly bolup ugrady. Hatda birki gezek elimi uzadyp, ony aýyrjagam bolup synandym...Wraçlar muňa gallýusinasiýa, beýnä dynç berseň, öz-özi aýrylar gider diýýärler. Belki, şeýle bolaýady. Ýöne häli-häzir-ä aýrylyp gidýän zat ýok. Gaýta indi telewizorda gürleýänlerem başatgyçly görnüp ugrady...                                                                                                                                                                                                                                                                               14.04.99 GARAŞSYZ GÜNLЕR Irden gapym kakyldy. Açsam, başlyk garyn, pökgüje polis dur. Bolsa-da, adam ýaly salam berdi. Birhili, adam ýaly salam berýän polis görseň, begenjek ekeniň. Içimden “Şulaň içinde-de adam çagasydygyny bilýänleri bar-how entek” diýdim. Ýöne ol şum habar bilen gelen ekeni. Aşakda, goňşy girelgede ýeke ýaşaýan garry aýal öldürilipdir. Men zatdan habarymyň ýokdugyny aýtdym. Garry görgüli, Anna Alekseýewna gowy adamdy. Ses-üýni ýokdy. Aýagy çişliräjik bolansoň, ýuwaşja ýörärdi. Dükandan-beýlekiden gelýärkä sähel kömek berseň, “Spasibo, synok!” diýip, çyny bilen minnetdar bolardy. Pensiýasyna süýrenipjik ýören garrylardandy. Aşak düşsem, goňşular üýşüpdir. “Gerreçileň işidir-le. Şundan zat çykmajagyna aň etmel-ä how ýogsa” diýip gürrüň edýärler. Pökgüje polis goňşulardan ony-muny soraşdyrýar. “Görgülini aşpyçak bilen eleme-deşik edäýipdirler-aý” diýip, gapdal goňşym başyny ýaýkaýar.“Haçan bolan zatmyş bi?” diýip, men näme diýjegimi bilmän soradym.“Täzeräk bolan ýaly, gapyda gan görüp bilipdirler. Ýöne girelgede öňräkden bäri erbet ys barmyş. Şo garryň ysy diýjek bolýalar. Emma ýaňy gelip-giden wraçlar bu garryň ysy däl, podwalda pişik beýleki ölen bolmasa diýipdirler.”“Mikroraýonyň ysydyr-da, agşam hapaly çelekleri otlaýalar, tütünem gelip jaýlara siňýär-ä” diýip, gürrüňimiziň bir çetini eşiden polis öz pikirini aýtdy.Şäher içinde galan köne gonamçylygyň ýanynda matam gününe gabatlap hudaýýoly edýän tanşym “Irräk gelip kömekleşeweri” diýipdi-de, men şol ýerik howlukdym. Barsam, eýýäm on-on iki gazan atarypdyrlar. Ojaklara ot salşyp, biraz güýmendim welin, ýanaşyk mikroraýondan eli jamlu-pitili garrylar gelip ugrady. Olar kileň meniň öldürilen goňşym ýaly ýeke ýaşaýan pensionerlerdi. Egin-başlary gaty göz-gülbandy. El-aýaklary hordy, gözleri içine gidendi. Olaryň käsini dözmezräk goňşulary idekläp getiripdi. Iki-ýekesiniň gyzy ýa agtygy ýanyndady. Eli jyňňyrly gelip, heniz bişmedik ýarmadan öýünde ýatan ýarawsyza dileýänlerem ýetikdi. Dogrusy, bu kartinany eýýäm birnäçe ýyl bäri görýärdik. Her ýylam şu soňky hudaýýolymyz bolaýmasa, indiki ýyl-a beýle tarhandökerlik başartmasa gerek diýýärdik.Ahyry irräk atarylan gazanlaryň biri ýetişdi. Gazanyň gapagyny galdyryp, şul-a boluberipdir öýdýän diýenimizdenem, ojagyň başy eli jamlydan hümer boldy. Garry görgüliler, ýarma ýetmän galar öýdüp, bir-birlerini itekleýärdiler. Maňa olary köşeşdirmek hem ýarmanyň hemmä ýetjegine ynandyrmak zordan başartdy. Birki ýyllykda gatyk nobatynda bir-birniň depesine kefir çüýşe bilen uran garrylary göremsoň, men olaryň çaga ýaly dargursakdygyna, bir zat almaly bolanda halys sabyrlaryny tükedýändiklerine göz ýetiripdim.Birküç gazany boşadamyzsoň, bir käse çaý içeýin diýip, susagy ýaşrak oglanlara berdim. Ýöne bu ýagdaýy keseden synlamak içinde bolandan has erbet ekeni. Garrylaryň käsi itinip ýa oňly aýak üstünde durup bilmän, gazana ýykylaýjak-ýykylaýjak bolýardy. Çaý içip mazam bolmady. Ýene gazanyň başyna bardym. Soňabaka heniz taýýar bolmadyk gazanlaryň gapagyny açyp görýänlerem, bişmedik ýarmadan guýunjak bolýanlaram tapyldy. Gazanlara garawul goýmaly bolduk.“Biziňki ýaly, mugt kepenem ýetmedi bulara, şifonerlerini tabyt edinmeli boldular indi - diýip, çeträkede töwir galdyryp berip oturan molla dillendi. - Patşamyzyň jany sag bolsun, öz musulmanlaryny gözden salanok bolsa-da...” Men bu sözüň ýaňsy bilen aýdylanyna-da, çyn ýürekden aýdylanyna-da düşünip bilmedim.Gazanlar boşanyndan ýuwup ýygnadyk-da, sagat dörtlere öýli-öýümize dargadyk. Gelsem, goňşular henizem üýşüp durlar. Gapdal goňşym maňa aýak çek diýip ümleýär. “Marusýa görgülem dünýäň azabyndan dynan ekeni - diýip, ol içegenräk garryň hem öýünden öli çykanyny aýtdy. - Öňräk ýogalypdyr. Girelgäň agyr ysy şoňky ekeni. Garynja üýşüp gidipdir bedibagta. Polisiýa “Şuňam gapysyny açyp göreliň-le” diýensoň bilnäýdi. Ýogsa entegem ýatjak ekeni.”Ertesi Marusýa goňşyň şäheriň o çetinde ýaşaýan ogly bilen gelni geldi. Ýöne o görgüli şifonerinem satan ekeni, soňky ýoluna prokata alnan tabytda ugrady. Gapdal goňşym bu ýagdaýy “Gulak eşidenini göz görmesin” diýleni” diýip belledi. Men onuň bu sözlerine egnimi gysdym hem girdeji-gazanjy barha ýukalyp gidip oturan işime ugradym. Edaramyzyň bahym ýapyljakdygy ýa-da işgärleriň ýarpydan gowrak kemeldiljekdigi hakynda gürrüň edilýärdi. Her kim başlyga ýaranyp, kemeltmä düşmezligiň gamyndady. Goňşym ýogaldy diýip, işden galmak boljak däldi.Agşamlyk işden gelip, gapymy açjak bolup durkam ýokarky goňşym ýedi-sekiz ýaşlaryndaky gyzjagazyny jyrraldyp aşak düşdi we meni görüp, lampa oturdy. “Haçan şulardan dynarkam men, ýadadym-la, doganlar - diýip, ol elindäki iki bölünen krasowkany beton basgançaga bulap urdy. - Geçen hepde on ýedi müň manada äberdim. Eýýäm iki böwsüpdir. Ylgamaň, aýagyňyzyň burnuna basyp ýöräň, aýakgap gymmat diýýän, edenoklar. Şo garrylara derek, şulaň birki sanysyny öldürseler bolmyýamy? Gyran degen, gyran degmişler...”“Toba diýeweri, aýdýan zadyň näme? Çagalaňňa gyran degrip, özüň näme işlejek? Perzentde näme günä bar, krasowkalarda derek ýog-a indi...” diýip, onuň aýdýan zatlaryna ör-gökden geldim.“Toba diýjek däl... Biri galsa bolýa, dört çagany nädip ekläýin men... Han-ha, är diýilýänem oturan maslyk...” diýip, goňşym janyýangynly gürledi.“Öýüm - galam” diýleni. Bu gürrüňden öe girip gutuldym. Emma uzak ynjalyp oturyp bilmedim. Balkondan seredip, gözüm bilen ejesinden gaçan gyzjagazy gözledim. Ol eýýäm poliklinikaň ýanyndaky ýeke-täk grantda eli bedrelije suw nobatyna durdy. “Görgüli, şeýdip, günäjigini ýuwjakdyr - diýip, aýalym pyşyrdady. - Bizem-ä suw getirinmeli. Grantdan bir hepde bäri nem damanok...”“Öýde otursaňam pikir bürüp barýa” diýip, çaý-nahar edinip, biznesmen goňşymy soramaga gitdim. Ol golaýda kyrk million manatlyk maşynynda ýoluň öwrümli ýerini  ýadyndan çykarypdy. Emma onuňkyda-da oturyp mazam bolmady. Telewizordan ýaňlanýan “Serdara kuwwat diläliň” bilen öňküden gymmat bolmasa, arzan bolmajak täze maşyn baradaky gürrüňleri uzak diňläp bilmedim.Biznesmeniňkiden çykyp, daşardaky tapçanda küşt oýnap oturan ýaşulularyň ýanynda dyz epdim. “Belki, şulardan bir gulaga ýakymly zatlar eşiderin” diýip, inçejik tamam bardy. Eşitdimem. Olar her göçümde: “Indi bir sag-aman, abraý barka, kän horlanman, aňsadrak ölüp bolsa” diýýärdiler.                                                                                                                                                               19.03.1999 ;HALK ÝAZYJYSY  Ol hemişe redaktoryň çöregini köp iýendigini, ýagny köp ýyllar redaktor bolandygyny nygtardy. Bu çöregi eli gabarçakly daýhanyň, ýüzi ýele-güne gaýzygan maldaryň, içinden ýalyn geçen gazçynyň çöregi ýaly kyn çörek atlandyrardy, şol kyn çörekleriň eýeleri hakynda-da agyz dolduryp ýazardy. Biri-birinden üýtgeşik, biri-birinden owadan sözler tapmaga, uly hem akylly gürlemäge çalşardy. Şeýdibem käte daýhana galla hem ak pagta, maldara mal bakmak, guýy ussasyna süýji suwly ýerleri tapmak barada gürrüň berip başlanyny duýman galardy. Öwrederdi, akyl bererdi, her hili tymsallar getirerdi. Talantly ýalan sözlärdi. Onuň aýdýanlaryna ynanmasaňam ynanasyň gelerdi, aýdylýan zatlaryň dereginde zat ýokdugyny bilseňem diňlärdiň. Megerem şonuň üçindir, hökümetem ony sylardy, hatda “Halk ýazyjysy” diýen belent adam beripdi.  Emma her döwür bir döwür diýleni, şeýle bir döwür geldi-de, şeýle talantly halk ýazyjysam hiç kime gereksiz boldy galaýdy.Dogrusy, muňa döwür däl-de, onuň özi günäkär boldy. Eger ozalkylary ýaly ýokarkylara tabyn, ýumşa gaýym oglan bolup ylgap ýörenliginde edil beýle-de boljak däldi. Emma “bäş sany emel ýetmedik” “demokratiýa, söz azatlygy” diýip gygyryşdy-da, biziň redaktorymyzyň hem demokrat bolasy geldi. Galyberse, ol bu gykylyklary   redaktorlykdan pyzylmazlyk üçinem ulanmakçydy. Sebäbi şeýle howpam duýulman duranokdy. Redaktoryň ýyljak kürsüsine daşdan-ýakyndan diş çarhlaýan çalasowat bolsa, näçe diýseň bardy. Eger bir garma-gürmelik bolsa, olar redaktorlygy dem salymda iki üzüp, bir ýalmajakdylar hem redaktor diýlen mahlugyň nähili pesliklere ukyply bolýandygyny äleme jar etjekdiler. Biziň gahrymanymyz bu howpy duýýardy hem halallyk, çemeçillik hakynda köp ýazýardy. Özüniň mertligi, ýagny oglanlykdan iner bakyp ulalyp, iner dünýäsine birigip gidenligi barada şygyrlar düzýärdi. Ozal kompartiýany hem Lenini hudaý edinen bolsa, indi olaryň ikisine-de ýaňsylyja sözleri gönükdirip, Muhammet pygamberiň hadyslaryndan oňatja jümleler göçürip alýardy. Emma onuň ähli edeni tersine boldy. Erbet bir tüweleý turdy-da, şol tüweleýiň başagaýlygynyň arasynda hälki diş çarhlaşyp ýören çalasowatlar onuň üstüne aç şagal ýaly gykuwlaşyp çozdular. Ol şagallara soňky demine çenli gaýtawul bermägi ýüregine düwdi, birsellem gidişdem. Ýöne birden şagallaryň arasyndaky tanyş ýüze, ýagny şagal geýmine giren tokaý şirine gözi düşdi-de, aýagnyň ysgyny gaçaýdy. Şu aljyraňňylykda-da ony ýyljak kürsüsinden goparyp zyňdylar.Ýöne biziň gahrymanymyz munuň ýaly owunjak zatlar üçin darykjak adam däldi. Darygaýsa-da syr bildirjek däldi. Ol hut şeýle-de etdi. Redaksiýalaryň birinde iň pessejik wezipeleriň birine ýerleşdi-de, şol öňküleri ýaly “beýik sadalygy” baýdak edindi. Berzeňňiniň ýokarsyndan ýazyjylara berlen mellekleriň arasyndaky ýerine baryp, daýhançylykdan azda-kände baş çykarýan inisi bilen joýa çekdi, salma gazdy, Gökdepedäki nahalhanadan ýörite getirdip, miweli agaçlaryň nahallaryny oturtdy. Il-gün onuň mertligine, hakykatdanam oglanlykda iner bakanlygyna hem iner dünýäsine birigip gidenligine köňül berdi. Emma ilçilikde müňkürem näçe diýseň tapylýar, biri aýtdy, dili siňňilli ýaly, “şu zatlaryň biraz soňuna garaşalyň,  uzakçyl bolmaly däl, daşa gitmez” diýdi. Biziň gahrymanymyz bolsa irden redaksiýa işe görnüp, öýleden soň ýa dynç günleri melleginde der dökmäge başlady. Eýlesi-beýlesi taýagatym ýeri çagalary bilen gyzyl-dörjük edip çykdy. Ýöne mundan öň redaktoryň mugt çöregini iýen çagalara beýle iş uzak hoş ýakmady, olar öz kakalaryny söweş meýdanynda ýeke goýup, ýeke-ekeden yza çekildiler. Ýazyjy welin aňsat ýan bermek islemedi. Ýerine bir ýerde tohum bolsa atdy. “Ýykylsaň - ýerden ýapyş” diýipdir ata-babalar, ýer aldamaýar” diýip, şine ýaryp çykan tohumlary, pyntyk görkezen nahallary görüp biraz göterildem. Şol bady bilenem tomsuň ortalaryna çenli mellege gatnady. 16-njy awtobusyň soňky duralgasynda düşüp, mellege çenli ýarym sagatlyk ýoly pyýada geçmäge-de ýaltanmady. Soňabaka, suw ýetmezlik edip ugranda bolsa, göýdügip galan pomidor-badamlaryny taşlap, ýaşyl salypjyk oturan nahallaryny ýalna bermezlik üçin göreşdi. Eline bedre alyp, çaga ulaldan ýaly, nahallaryny elden suwarmaga başlady.“Hakyky bagban şeýle-de bolmaly, “Azapsyz ýeriň ady ýok” diýmänmidirler näme” diýip, öz edýän işinden özi razy boldy. Emma adam bar, göriplik, görübilmezligem bar. Onuň bu bolup ýörşüni gören  aşaky goňşusy gelip bilimdarlyk satdy: “Suwy mellegiňe düzüp goýsaň bolmyýamy, beýdip bag ýetişdirmek kyn bolaýmasyn” diýdi. Öňki redaktoryň bu sözlere girre gahary geldi. Içinden “Nämäniň kyn düşjegini, nämäniň aňsat düşjegini indi senden soraryn-ow, git-de arabaňy daşda şakyrdat, garry köpek” diýdi. Daşyndan bolsa, “Hä, hawa, suw ýokaryk çykmany kyn görýä, ýogsa inim turba-da çekdi, aňyrdan gelşi ysgynsyzrak. Indiki ýyl düzjek” diýip, göwünli-göwünsiz mydyrdady.Aşaky goňşy “Indiki ýyl düzjek” diýlen sözi eşidip, ilki öte eşidýändirin öýtdi, soň özüni äsgerilmeýän hasap etdi we gitdi. Halk ýazyjysy bolsa, grantdan çaga siýdigi ýaly jürleýän suwa bedresini tutup, uzakly günüň dowamynda bagjagazlarynyň düýbüni zordan ölläp çykdy.Bu ýagdaý arly tomus gaýtalandy. Adamlar her dynç alyş günleri 16-lykdan düşüp, ýazyjylaryň mellek ýerlerine çenli ýarym sagatlyk ýoly eli plastmas bedreli pyýada geçýän hem baglaryny suwsuz guratmajak bolýan halk ýazyjysyny ilki guwançly, soň gynançly synladylar. Ahyrsoňunda-da ony ýaňsylap gülmäge başladylar. Bu gülkini ol ýeňsesinde gözi bar ýaly duýdy, baglary suwsuz göýdügip guradygyça-da bu gülki oňa ýokuş degdi. Ýöne biziň gahrymanymyz her näçe yhlas etse-de, agaçjyklar eýgip gidibermedi, öňki redaktoryň ähli yhlasynyň ýüzüne urdy, tomsuň ahyryna ýetmän gurap galdy.Halk ýazyjysy sary güýzi hem uzak gyş gijelerini pikir edip geçirdi. Aşaklykdan ýokaryk, öňki Birinji sekretara, şindiki Hökmürowana hat ýazmagyň pikirini edip ugrady. Hat ýazdy asyl. Ýöne hatyň jogaby uzaga çekdi, gelmedi. Ol ýene ýazdy. Ýene jogap gelmedi. Ol onsoň ýene ýazdy we ýaz gelende çagalaryny alyp mellege bardy. Yhlas bilen mellegiň selme-syrkynyny, demirtikenlerini çapyp aýyrdy. Guran agaç nahallaryny sogrup, olaryň ýerine täze nahaljyklar oturtdy. Ýöne bu gezegem daýhanyň kyn çöregi eýgertmedi. Redaktoryň mugt çöregine öwrenen çagalar howa sähel gyzyp ugranyndan komandirlerini söweş meýdanynda ýeke taşlap gaçdylar. Ýene howa gyzdygyça suw ýetmän ugrady. Ýene plastmas bedreli günler başlandy. Ýene aşaky goňşy jandurmazlyk edip geldi we suwy ilkagşamdan düzüp gitmelidigini, şonda irden açylýan suwuň nahallary suwarjakdygyny, ýogsa 16-lykdan düşüp, pyýada gelýänçä suwuň peselýändigini düşündirjek boldy. Ol ýene suwy indiki ýyl düzjekdigini aýtdy. Aşaky goňşy näme diýjegini bilmän, ýüzüni sallap gitdi. Şeýdimbem ýene tomsuň aýagyna baglar gurap galdy.Ol bag ýetişdirmäge üçünji ýylam synanmak isledi, ýöne gepçi ýazyjylar ýeňsesinden “Suw düzmegiň nämedigini bilenok bi işigaýdan, özem şunça ýyllap daýhana akyl berip geldi” diýip pyşyrdaşýan ýaly boldular. Onsoň ol öňki işi, öz başarýan pişesi bilen bolmagy ýüregine düwdi we mellegi taşlap, galama ýapyşdy. Şeýdibem biziň gahrymanymyzyň döredijiligindäki az wagtlyk demokratlyk böwşeňliginden soň ikinji döwür başlandy. Bu döwür özüniň juda gözgynylygy hem ejizligi, güýjüň hem hökmürowanlygyň, zadyň hem wezipäň öňünde dyza çökmegiň döwrüdi. Emedeklemegiň, bagryň bilen süýşmegiň we hiç bir ýalandan gaýtmazlygyň beýik nusgasyny görkezmekde ýaryşýanlaryň döwrüdi. Ýüzüň düýäň dabany ýaly galyň bolmasa, sähel-mähel zada gyzaryp-bozaryp ýa aljyrap durjak bolsaň, bu ýerde asyl başdan işiň ýokdy, gelmeli, gara salmaly däldi. Şonuň üçinem bu ýer erni gulagyndan bärde durmaýan beýik ýalançylardan we ýaranjaňlardan dos-doludy. Olar çörekli ýerleriň hemmesini öz elinde saklaýan Hökmürowanyň göwnünden turjak söz tapjak bolup şeýle bir jan çekýärdiler, şeýle bir yhlas görkezýärdiler welin, boluşlaryna daşlaryndan nebsiň-janyň agyrýardy. “Neresseler, gaty özlerini köseýäler welin, çaga-çugalary  gaty kän öýdýän” diýdirýärdi.Biziň gahrymanymyz göreş meýdanyna bu zatlary kemsiz bilip hem “Sizden gaýdan enesinden dogmasyn” diýip, garadangaýtmaz Göroglynyň sözlerini içinden gaýtalap gelipdi. Onsoň ýaranjaňlykda ýaryşýanlaryň arasynda şeýle bir darkaş başlandy, beýle darkaşy söz meýdany öň ýa görendir, ýa-da gören däldir. Asyl bu darkaşy görseň, Göroglynyň Wellemşaha oýnam çaga oýny ýaly bir zat bolup galýardy. Men-men diýen ärleriň goç kelleleriniň wezipe kürsüsinden kädi ýaly pyzylyp gitmegini görmek dagy aňrybaş lezzetdi, kelläni gidermejek bolup bar ýeri bilen, hatda dili bilenem kürsüden ýapyşýanlary synlamak bolsa hasam hezildi.Ikarada gönenen Hökmürowan boldy. Ony hudaýyň-pygamberiň deňinden has ýokaryk geçirip, birnäçe hudaýy dagy, eger islese, özi birki günde ýasajak Gudraty güýçli diýip sypatlandyrdylar. Hökmürowan bu söze monça boldy hem biziň gahrymanymyza bir ýylgyryp seretdi. Onsoň biziň suwuň nähili düzülýändigini bilmeýän halk ýazyjymyz özüniň nämäni bilýändigini we başarýandygyny gaýtadan subut etmäge başlady. Gije-gündiz diýmän Hökmürowanyň waspyny ýazdy. Hudaý hem pygamber sözlerini dilinden düşürmedi, ýalkaweri, özüňden başga ýalkabiljek ýokdur, Taňram özüňsiň, Biribaram, senden başga hiç kes ýokdur, Ýaradanam sensiň, ýok etjegem sen diýdi. Hökmürowana keseden dil ýetirjek bolanlary dagy it alan sanaja dönderip dalap, uly yhlaslylyk, it wepalylygyny görkezdi.Şeýdibem ýene öňki kyn çöregine, redaktoryň çöregine gaýdyp geldi. Hökmürowan ony ýene ýokaryk galdyrdy, maşyna mündürdi. Onsoň biziň halk ýazyjymyz “Mersedesde” bir gaýşaryp oturdy-da, sürüjä ilerik ümledi, Berzeňňiň ýokarsyndaky mellege geldi. Mellegi çöp basyp ýatyrdy. Emma ol muňa üns bermedi, aşaky goňşy barmy-ýok, şoňa üns berdi. Onuň özüni görmegini, “suwy nädip düzeninini” bilmegini isledi. Emma aşaky goňşy ýokdy, görnenokdy. Redaktor maşyndan düşüp, beýigräk ýere çykyp, şlýapasyny gözüne kölegeledip, epeýsiräp birsellem durdy we lapykeç bolup maşyna mündi. Eger ol aşaky goňşynyň aňyrky mellekde, üzüm dalbarynyň aşagynda çaý süzüp oturandygyny we özüniň “Mersedesli” gelenini görenini bilen bolsa, beýle lapykejem boljak däldi...                                                                                                                                                              Oktýabr, 98                                          ÇIGIT SATÝAN GYZJAGAZ Men o gyzjagazy  aýazly gyş günleriniň birinde, Aşgabadyň Parahat mikroraýonynyň başlanýan ýerindäki jaryň üstünden geçýän köpriniň ýanynda gördüm. Şondanam ol meniň  gözümde galdy...   Ir ertirdi. Adamlar işe howlugyşyp barýardylar. Gyzjagaz bolsa, öňüne çaga oturgyçjygyny alyp, köpriniň ýanynda dik durdy. Ýöne duranokdy, çigit satyp durdy. Çepiksije, garajürjenje, alty-ýedi ýaşlaryndaky gyz çaga, ir ertir ýyly düşekde myrlap ýatmaga ýa-da kitaplaryny goltuklap mekdebe gitmäge derek, gyşyň aňzagynda, köpriniň üstüne çykyp çigit satýardy.Köpriniň hem asfalt ýoluň üstünden taýyp gelýän sowuk ýel gyzjagazyň egnindäki dermantin keltekçedir çit köýnekden göni geçip, arryjak petekäni bir zarbada elesledip alyp, inçejik aýajyklaryny dagam doňara getiren borly, ol duran ýerinde, burny soýuk-sypjyryk köwüşjiginiň bir ökjesine, birem daraklygyna agram berip, özem bilmän çalaja bökjekleýärdi. Başyndaky ýaglyjagam gyşaryp, ony bolşundanam horaşaja, ejiz görkezýärdi.Belki, men ony görmän geçsemem geçerdim, ýa-da görsemem üns bermezdim. Sebäbi soňky döwürde çigitmi ýene bir zat satýan ýa-da el serip gedaýçylyk edýän çaga gaty köpelipdi. Onsoň her kim öz çagasyny hor etmese kaýyldy, iliň çagasy nädip ýör, näme işleýär, kime ne gaýgy? Emma men o çaganyň gabadyndan parhsyz geçip bilmedim. Dogrusy, onuň özi meni geçirmedi. “Daýy, çigit alsaňyzlaň?!” diýdi.  Şo üçje sözem meni “Häh” diýlen ýaly tisgindirdi we duran ýerimde daňyp taşlady. Birhili, o sözleriň aýdylyşynda üýtgeşik bir jady, çaga mähribanlygy hem uly soranjaňlyk bardy. O mähribanlygyň hem soranjaňlygyň, galyberse gyzjagazyň sowuk howada çyplajyk eşikli bolup durşunyň gabadyndan etden ýürekli adam parhsyz geçip gider ýaly däldi. Emma adamlar geçişip durdular.Men aljyrap: “Çigidiň näçeden?” diýip soradym hem ýüzümiň ugruna jübimi sermäp, pulumyň barlygyny-ýoklugyny barladym. Gyzjagazyň sowukdan bürşüpjik duran ýüzi açyldy: “Uly guýguçdakylar bir müňden, kiçileri bäş ýüzden, bir pakam ýokdur, daýy. Arassa çigitdir, tagamam gowudyr” diýip jedirdedi. “Guýguçlary özüň ýasadyňmy? - diýip, men onuň dogumjygna begenip soradym. - Ýa ejeň ýasap berdimi?” “Kiçilerini özüm, ulularyny ejem ýasady” diýip, gyzjagaz juda çagasyradyp beren soragyma bada-bat jogap berdi we “Size haýsysyndan, ulusyndanmy ýa kiçisinden?” diýip sorady. Men: “Ulusyndan - diýdim, soňra gyzjagazyň şoňa-da begenişini görüp, - ikisini beräý” diýip, üstüne goşdum. Gyzjagaz muňa monça boldy. Meniň uzadan iki müň manadymy uly adam ýalyjak bolup içki jübüsinde ýygşyrdy.Men çigitli guýguçlary jübilerime ýerleşdirip durşuma: “Saňa sowuk dälmi, üşäýme birden, ejeň satmaly eken-dä çigidi bumat?” diýip, ünjimi daşyma çykaranymy duýman galdym. Aýtsamam aýtdym welin, bu sözlerim gyzjagazy utandyrar ýa gynandyrar diýip uly alada-da galdym. Emma gyzjagaz bu sözüme-de göwnibir ýaly jogap gaýtardy: “Çigidimi bahymrak satyp gutarsam üşejek däl-le, ejem o köpriniň üstünde çigit satýar” diýdi. Şundan soňam gidiberen bolsam boljakdy, emma ýene dilime dygy bolmady. “Hol aşakda, duralgaň ýanynda, gazýet dükanynyň gapdalynda adam köp bolýar, hem ykyşagrak” diýdim. “O ýerde enem oturýa, “Kakaňyz iş tapýança menem kömek edeýin” diýýä...” diýip, gyzjagaz birhili gamly seslendi.  Men diňe şundan soň, megerem indi aýdara-diýere hiç söz tapman, öz ýoluma gitdim. Sebäbi özümem üç-dört ýyl bäri işsizdim. Şol gyzjagaz ýaly üç sany garagöz çagam bardy. Şolary aç-hor etmejek bolup ir ertirden gijagşama çenli maşynly kireý edýärdim. Şol alada hem meni çigit satýan gyzjagazdan has alyslara alyp gitdi. Maşyn goýan ýerimden maşyn alyp, şäheriň bir o çetinden, birem bu çetinden çykdym. Ilki ýangyç pulumy gazanaýyn diýdim, soň çagalara birki kile etem iýdirmeli diýdim, onsoň kiçi oglumyň aýakgabynyň aşagy gopupdyr, täzelemeli bolar diýip haýdadym, garaz agşama çenli duruw bolmady.Agşamlyk maşynymy goýup, gabat gelen awtobusa aslyşyp, öe dolandym. Öýümiň golaýynda, häli irden çigit satýan gyzjagaza salgyny beren duralgamda maşyndan düşdüm hem heniz ýapylmadyk kioskdan “Edebiýat-sungaty” alaýyn-la diýip ýöneldim. Şol wagtam kioskyň edil öňünde oturan garra gözüm düşdi. Irdenki gyzjagazyň “O ýerde enem oturýa, “Kakaňyz iş tapýança menem kömek edeýin diýýä” diýen sözleri güpbe ýadyma düşdi.Gazýet alyp mazam bolmady. “Şu gazýeti almak nämä gerekdi aslynda, ondan iki guýguç çigit alan bolsaň, garra kömek bordy” diýip, ýoldan beýläk geçenimden soň içimi gepletdim. Bu pikirımi öe gelip, aýalyma-da aýtdym. “Senem çaga ýaly, haýsy bir işsiziň çagasyna ýa enesine kömek etjek - diýip, aýalym igendi. - Onsoňam bumat çigit düşewüntli diýýäler, her kim başga zada güýji ýetmän çigit alýa. Bire-bir galýamyş. Geçen bazarda Jygyllyga gidemizde awtobusyň içi haltalap çigit alyp gelýän aýaldan doly ekeni. “Arrassalap gowrup satýas, gowy peýda galýar” diýip, aýallar gürrüň edýärler.”Şondan soň men şäherde kireý edip ýörşüme çigit satýanlaryň barha köpelip barşyny biygtyýar synladym. Olar dükanlaryň agzynda-da, bazar meýdanlarynda-da, duralgalarda-da, ýöne ýanýollarda-da, nirede bir adam geçäýer öýdülýän ýerleriň ählisinde bardylar. Çem gelen ýerde, gyş ýa tomus diýmän, ýagyş ýa ýel diýmän, köneje ýaglygyň üstünde çigitjiklerini üýşürip, çigit satypjyk, çigit çigitleşipjik otyrdylar. Olaryň töwereginde meniň Watanymyň bazar ykdysadyýetine geçiş döwründe iň bir geçginli harydyň, çigitlenen çigitleriň gabyklary pytraşyp ýatyrdy... Netijede men her gezek Parahat mikroraýonynyň jarynyň üstünden pyýada ýa maşynly geçemde-de şol gyzjagazdan çigit almagy, şeýdibem onuň gahrymançylyga barabar yhlasyna ujypsyzja-da bolsa goldaw bermegi adat edindim. “Seniň çigidiň arassa hem tagamly” diýip, hil bir bahana-da tapyndym.Gyş geçip ýaz geldi, Watanymyň bazar ykdysadyýetine geçiş döwri ýeneki gyşlara uzap gitdi. Çigit satýan gyzjagazlar, garrylar bolsa hasam artdy. Birhili, adamlaram çigitlenen çigit gabyklaryna çalym edýän ýaly, boşaşyp, içiniň maňzy alnyp taşlanan ýaly görnüp başladylar. Men olaryň hiç biriniň bu çigitli ahwalaty, çigit satýan gyzjagazlary, garrylary, gark bolanyň sypaldan ýapyşyşy ýaly aljyraňňylygy görmeýşine, asla muňa pikir bermeýşine geň galdym. “Adamlar-ow, şu çigit satýanlary bir görseňiz-le, bu gowulykdan habar berenok-how!” diýip gygyryberesim geldi. Emma saklandym. Sebäbi gygyranyň bilen bu gykylyga düşünjek ýokdy ýa-da men muňa düşünmezler diýip pikir edýärdim.Hudožnik dostumyň okuwçylarymyň işlerini görüp git diýip jaň edeni taň bir zat boldy. Giçlik ussahana sowuldym. Ine-de türkmeniň geljekki hudožnikleriniň işleri! Olar maňa hemişe-de niçiksidir bir arkaýynlygy, nesilleriň ölmänligi, diýmek, türkmeniň ýaşajaklygy baradaky beýik pikiri gaýtaryp bererdi. Bu gezegem şeýle boldy. Meniň öňümde dik durupjyk çigit satýan gyzjagazyň hem ýanýolda gaty asfaltyň üstünde aýbogdaşyny gurup oturan çigitçi garrynyň plastilinden ýasalan şekilleri durdy. Onda-da nähili şekilleri, şol meniň görşüm ýaly çuňňňur hasrata hem çykalgasyzlyga ýugrulan ejiz, naçar hem beýik şekilleri durdy. Olar türkmeniň ýurdunyň garaşsyzlyga çykyp talanan döwrüniň, işsizlik hem neşekeşlik döwrüniň, erkekleriň bu bela-beterleriň hiç birine garşy durup hem öýe çörek getirip bilmedik döwrüniň, çagalardyr garrylaryň çigit satyp gazanjak çörek puluna gaty mätäç döwrüniň simwollarydy.“Ýeri, nähili?” diýip, hudožnik dostum meniň pikirimi bilmäge howlukdy. Men oňa gowy diýen manyda baş atdym.“Saglyk bolsa, bu günlerem geçer. Çigit satýan gyzjagazlar ulalarlar, okarlar, baýdak ýaly gelin bolarlar. Ýöne men şol beýik günlere ýetsek, şäheriň ortarasyndan çigit satan gyzjagazyň, işsiz ýa neşekeş kakasyna erjelligiň hem göreşiň beýik nusgasyny görkezen, şeýtmeli bolan çaganyň nalaç hem beýik heýkelini dikeltmegi teklip ederdim...” diýip içimi gepledenimi welin aýtmadym.                                                                                                                                                           Oktýabr, 98.                                                                                                                               GARAŞSYZ ÝURDUÑ SYGYRLARY Ilki olaram, ýagny sygyrlaram başgady. Hamala, Hindistana gelen ýaly, köçeden dagam äwmän geçerdiler. Dokdular, ýagly süýt bererdiler. Eýelerinden hem gölelerinden artan süýdi kolhoz ýa sowhoz satyn alardy. Garaşsyzlyk yglan edildi welin, öňküdenem dok boljak ýaly, sygyrlar hasam arkaýynlaşdylar. Köçelerde ygym-sagym gezmäni, irkiljiräp durmany, gölerip ýatmany çykardylar. Bu ýagdaý sürüji görgülileri halys irizdi, olar maşynlarynyň düýdüllewigine basyp ýadadylar. Ahyram şolaryň jany ýanannyň biri “Garaşsyz ýurduň sygyrlary-da” diýdi. Şondanam at galdy. Sebäbi o wagt garaşsyzlygyň ýaňy yglan edilen döwrüdi. Radio-telegörüş hem gazýet-žurnallar garaşsyzlyk sözüni kürk towuk ýaly käkeläp gaýtalaýardylar hem halys ýürege düşýärdiler. Soňabaka žurnalistleriň köp ulanýan sözlerini ýaňsa alyp başladylar we jany ýanan sürüjiniň “garaşsyz ýurduň sygyrlary” diýen sözi bütin ýurda ýaýrap gitdi. Muny käte öz edýän işlerinden, ýagny ýazasy gelmeýän zatlaryny ýazmadan bizar bolan žurnalistleriň özleri hem ýaýradýardylar.Şeýlelikde, garaşsyzlyk ýyllary uzap gidip otyrdy. Millet bolsa, barha we barha garyp düşýärdi. Aýlyk-günlük diýilýän barha geregini artdyrýardy. Soňabaka nan atly, il pyýada bolup ugrady. Ýamaly balak, ýyrtyk köýnek geýýän mugallymlar, köçede hem bazarlarda gedaýçylyk edýän çagalar köpelip başlady. Ýyllar gurak gelip, ýurtdan bereket göterilen ýaly boldy. Şol günleriň birinde-de men oba, inimi görmäge gitdim. Barsam, inimiň öýünde hiç kim ýok. Daşymy garanjaklap duranymy görüp, inimiň duldegşir goňşusy ýanyma geldi hemem salam-helikden soň olaryň salgyny berdi.Men maşynymy münüp, ilerki zeý kanala haýdadym. Barsam, dogrudanam bir başagaýlyk ekeni. Inimiň sygry zeý kanalyň içinde gölerip ýatyr. Inim balagyny çyzgap zeýe giripdir hem sygryň şor suwa degip duran eňegini ýokarrak galdyryp saklajak bolýar. Inimin ýoldaşlary bolsa, kimsi sygryň bir gapdalyndan ýasy tagta diräp, kimsi şol tagta ýüpmi, simmi daňyp, ony traktor bilen çekip çykarmagyň hysyrdysynda.Ahyry sygry zeýden çykardylar. Şondan soň bir ýazylganlyk boldy. Meniňem gele-gelmäşe zeýe girenimi hem şor palçyga bulaşanymy diňe şondan soň gördüler we hemişeki oba warsakysyna geçip, gülmäge başladylar. “Sen beri duruberseň bolmyýamy-how, bir sygyr diýip, ütüklije balagyň bilen palçyga süssüriläýipsiň-le?” diýip güldüler. Menem kem galmadym: “Aý, sizi gaty aljyraňňy gördüm-dä. Bir sygyr diýip baryňyz zeýiň içinde. Hemişe munuň ýaly sygry guýrugyndan çekip çykaraýardylar-a!” Bu söze olar öňküdenem beter güldüler: “Indi ol öňki guýrugyndan çekip çykarýan ýa çala goltgy berseň, özi turup gidýän sygyrlar ýok-how, gardaş. Bular garaşsyz ýurduň sygyrlary, guýrugyndan çekseň, guýrugy gopup, eliňe geljek bolup dur. Aç, hor, meýdanda çöp ýog-a indi. Tüňküçlerine seret, torba asaýmalydyr. Şeýle bolmasa, süsüşip, zeýe gapgarylyp, gölerip ýatjakmy bi janawarlar. Henizem wagtynda bilnipdir, ýogsa dagy haram ölüp galmaly...”Men sygry diňe şu sözlerden soň synladym. Ol dogrudanam gaty hordy. Eňegini ýere berip, zeýden çykansoňam ýerinden galyp bilmän ýatyrdy. Traktorça hem ýoldaşlaryna birlaý taňryýalkasyn aýdyp çykan inim bolsa, ýany bilen getiren ýarty çöreginden döwüp, sygryny daýandyrjak bolýardy. Men onuň ýanyna bardym hem näme diýjegimi bilmän dymyp durdum. Inim meniň ýüzüme bir seretdi-de: “Indi öz iýjek çöregimizi sygrymyza beräýmesek - diýip hümürdedi. - Çöregem-ä özümize zordan tapýas. Bir zat bermeseňem-ä öljek bu janawar. Ýöne süňk bolup galypdyr. Ne meýdanda ot-çöp bar, ne-de öýde iým beribilýäs. Sygyr saklap eklenjek halymyza, sygry ekläp saklamaly bolaýdyk öýdýän...”Dogrusy, maňa bu kartinany synlamak agyrdy. Ozallar bütin maşgalany süýtden-gatykdan doýrup oturan tohum sygryň beýdip ýatmasam agyrdy. Inimiň ýüzüni sallap oturmasam agyrdy. Ýöne meniň elimden geljek zat ýokdy. Sygyr maňa öz ogullaryny ese-boýa galdyran hem ahyrda şol ogullardan hemaýat tapman lagşan ýurdy ýatladýardy...                                                                                                                                                Iýun, 98. Moskwa.                                                                           Ö Ç                                Tussaglykda öldürilen 12-nji iýulçy Ç. Gurowyň ruhuna Soňky günler obamyzyň ilersindäki düýe ýatagy kän düýşüme girýär. Her gezegem şol bir kartina, garry göhert hem onuň öňünden gaçyp gutuljak bolýan ak torum göz öňümde janlanýar. Torum gaçýar, göhert kowýar. Onuň agzyndan saçalanýan ak köpük ýüzüme-gözüme syçraýan ýaly, gassanmaç ýüzümi syljak bolýan. Emma hiç elimi gymyldadyp bilemok. Elimem gurşan ýaly diýip pikir edýärin we üstünde ýatypdyryn öýdýän diýip oýlanýaryn. Soňra birbada iki elimiňem üstünde ýatyp bilmejekligim, emma iki elimiňem gymyldamaýandygy serime gelýär. Garry göhert bolsa, ak torumy kowalap, alarladyp barýar. Uzyn aýak ak torum sap atyp gaçýar, öňüne çolaşýan garry düýelerden, derrew gabalýan dar çüňkünden zordan sowlup ýetişýär. Garry göhert bolsa asla köşeşerli däl, gaýta torumyň gaçýanyna, edil bokurdagyndan agyz salaýmaly bolanda hem suwlunyp gidýänine gahar edip bolmajysyny bolýar. Ak torum düýelere agyl diýlip bellenen ýeriň daşyna tegelenip gazylan ýalpajyk garymyň gyrasyna gelip kürtdürip durýar-da, bir ädende böküp geçip biljek çukuryndan gorkup yzyna, garry göherdiň ak köpükli agzyna tarap öwrülýär. Men gyssanyp düýe çopana gygyrjak bolýan. Emma töwerek ümürmi, dumanmy, ýa-da ýaňy daňyň agaryp ýören çaglarymy, hiç kim görnenok.“Düýäň gözünden görünýän ýaly” diýip, köneleriň aýdan sözüni ýatlaýaryn. Düýe janawaryň kiçijik çukura-da gara gorky, uly howp-hatar bilen garaýanyny düşündirip: “Ýokardan seredensoň, çuň görünýändir-dä, elbetde. Agyl etmegiň ýerine, ýatagynyň daşyna aýlap, ýalpak garym gazsaňam, çuň bir çukuryň aňyrsynda galan ýaly, ätläp-ätmerläp geçip gidiberip bilmez. Gorkakdyr, janawar” diýip, garry çopanyň beren gürrüňini aňymda aýlaýaryn.Ak torum halys bolan borly, barha haýallaýar, äwmän gäwüş salyp ýatan garry düýeleriň döredýän päsgelçiliginden ýaňa aýaklary çaýşanaklap gidýär. Käte ýykylyp, agzy ýer garbaýar. Emma ýene turup gaçýar. Gözleri ganguýma bolan garry göherdem galanok. Gorkudan haýýaty göçen ak torumyň ahyry atymyna geljegini bilýän ýaly, käte ala-basgy bolup kowsa, käte ahmalyna garap, dälişge başyny silkip garaşýar. Men bu darkaşyň garry göherdiň peýdasyna gutarmagyndan ätiýaç edip gözlerimi ýumýaryn. Ýöne beýdenim bilen göz öňümde janlanan elhenç kartinadan, ak torumyň owadan alkymyndan zogdurylýan gandan sypyp bilemok. O gan gelip meniň göni üstümden guýulýar. Ne ýüzümiň ganyny sylyp bilýän, ne-de yzraga çekilip bilýän.Jan derinden garalan alkym gyzyl gana boýalýar, ak torum aýaklaryndan alnan ýaly tarpyldap ýykylýar. Garry göhert bolsa munuň bilen köşeşerli däl. Däbşenekläp ýerinden galjak bolýan pidasynyň üstünden agyr göwresini gülçüldedip goýberip, ak torumyň owadan egri boýnuny döşi bilen owmaga başlaýar. Hamala, öz boýnum owulýan ýaly, öz üstüme düýe çöken ýaly, men ýatan ýerimden galjak bolup urunýaryn. Şol başagaýlykda-da oýanýaryn. Oýanan badyma-da birwagt erkek çeýnäp öldüren torumymyz ýadyma düşýär. “Elimden iýmläp oturan malym ýere siňip galdy-da...” diýip, ejemiň gussa bilen aýdan sözleri gulagyma gelip giden ýaly bolýar.Soň bu düýşümi garry agama gürrüň berdim. Ol meniň ýüzüme köpmanyly seredip durdy-da:- Malam şeýle-dä bi milletiň... - diýdi. - Aý, hawa-da, “Mal eýesine çekmese şumluk” diýleni-dä. Oglankak bir düýekeşi düýe çeýnänini gördük. Klasda okap otyrdyk. Düýekeş düýesini ojardan ýükläp gelip, mekdebiň işiginde ýüküni düşürdi. Soňam düýesini idip ugraberjek boldy. Edil şol wagtam düýe eýesiniň çigninden agyz urdy. Düýekeş görgüli düýäniň agzynda edil içi silkilen boş çuwal ýaly galgamaga başlady. Hernä mollumlar ylgap çykyp, düýäni aljyradaýdylar. Ýogsa ol düýekeşi silkip zyňyp, soňam üstüne çökjek boldy. Düýe maly bir taýak uranam ýadyndan çykarmaz, ömür ahmalyna garar ýörer diýerdiler. Şo diýleni çyn eken. Rowaýata görä, bir baýyň gowy görýän düýesi pyçaga gelip ýatanmyş. Baý düýesiniň başyny sypap:  “Düýe malym - dünýe malym, ençeme ýyl hyzmatymy etdiň. Seň arkaňdan uly döwlete, tükenmez baýlyga ýetdim. Adamçylykdyr, bilmezlikden aç goýan bolsam, agyr ýük urup azap beren bolsam geçireweri” diýenmiş. Şonda düýe soňky deminde başyny galdyryp: “Aç goýanyňam hiç, agyr ýük uranyňam, ýöne bir gezek eşegiň yzyna tirkediň, şonyňy geçirip biljek däl” diýenmiş. Baý görgüli düýesini adam jaýlan ýaly jaýlap, aşyny-suwuny berip, oňa adama edilýän ähli hormaty edenmiş. Emma barybir düýesinden sypyp bilmänmiş. Gözüni ýumdugy, düýesi üstüne patanaklap gelýärmiş. Günde-günaşa gaýtalanyp duran bu elhenç düýşden ýaňa baýyň ahyry bir gün akyly üýtgäpmiş we ol obadan çykyp, ümdüzine tutduranmyş. Şol barmaşa-da çöldäki gurruk guýa gaçyp heläk bolanmyş...- Meň düýşümde düýe adamy däl, torumy kowalaýa - diýip, men agamyň gürrüňini böldüm. - Ary köýen ýaly özem... Ýeri, torum näme edipdir oňa?- Onuň şol ak torumlygy, ýagny ýaşlygy, owadanlygy ar garry göherde. Gujurlylygy ar. Başga ary ýok onuň. Ol ak torumdan sürini gabanýa. Şundan başga merk gerekmi?.. - Agam başyny ýaýkady. - Adamam birdir bi ýalançyň, haýwanam. Bir-birinden kän daşa giden däldir, gidibem bilmez. Edil şo düýe ýatagyň garymy ýaly, öz-özünden daşyna çyzykmy, çukurmy aýlap ýörendir. Çyzykdan böküp geçäýmäge welin hiç ýürek edip bilmez. Çuňdur öýder. Gorkar. Ýogsa şol çyzykdan aňyrda gyzyl gülälekli seleň meýdanlar bardyr, aňyrsyna göz ýetmeýän...- “Bahyllyk ýigrençden-de erbetdir” diýipdir öňem biri...- Aslynd-a olar bir-biriniň dowamy-la. Ýöne bahyllykdyr ýigrençden soň adam gahar bilen gazaba erkini aldyrýar, öçli bolýar. Öçli adamdan bolsa, her haýsyna garaşyber.- “Öçlülik, arlylyk gullaryň duýgusydyr” diýibem bir gep bar.- Şoň üçind-ä adam pahyryň gulçulykdan çykyp bilmän gelýäni. Näçe daşyny bezäbersin, näçe owadan jaýda ýaşadaý, barybir içi, pikir-küýi guluňkydyr. Aňsat-aňsat üýtgemez. “Pylany baýapdyr diýseler ynan, garyp düşüpdir diýseler ynan, ýöne gylyk-häsiýetini üýtgedipdir diýseler ynanma” diýmeýämi...Men agamyň köpmanyly gürrüňlerine näme diýjegimi bilmän ýylgyrdym. Ol gürrüňi başga ýana sowdy:- Sen düýşe ynanyp ýörmäňi goý! Onsoňam, öýden çykman, içiňi hümledip ýatma. Arasynda ile çyk. Bu zatlar beýdip durmaz. Toýa-ýasa görün. Bolmasa, menem al ýanyňa. Ertirden aýlaň-çaýlaňa başlaly...Ertesi irden agamyň diýýän aýlaň-çaýlaňyna başladyk. Ilki şäheriň alkymyndaky oba, ýas ýerine göründik. Ýaňy-ýakynda-da ullakan kürsi eýelän murtuny palta çapmaz türkmen türmede atylan oglunyň patasyny alyp otyr. At çapybermeli giň howluda, çog gyzyl teke halylarynyň üstünde, daşyny gallap duran dogan-garyndaşyň içinde naçar hem nalaç otyr. Başlary gymmat baha gulakçynly, geýnüwli ýigitler gelen-gideni garşylap-ugradyp durlar. Meniň göwnüme, olaryň öýde hem toýda, köçede hem köpçülik ýerlerinde boýunlary ýogyn altyn zynjyrly, barmaklary göwher gaşly goşa ýüzükli bigam hem bigäne geçiren günleri bilen şu günki hasratlarynyň arasynda berk bir baglanyşyk bar ýaly. Saçakda guşuň süýdünden başga hemme zat bardy, ýöne gelip-gidýänleriň iýip-içip egisýän zady ýokdy. Birhili, bolan işde hemmeler günäkär ýalydy. Şonuň bilen birlikde-de bu ýerde ýakasyndan tutar ýaly günäkär ýokdy. Adamlar günäli bigünä ýa-da bigünä günälidiler, ýa-da başga bir zatdylar. Gözlerde çylgym-çylgym gussa hem gam, käte bolsa çyrpynyp ýatan bigamlyk hem biparhlyk bardy. Bokurdaklardan zat geçmeýärdi. Dodaklar çala kümşülläp, işdä saklapmy ýa-da işdä bolman ýumulýardylar. “Yzy ýarasyn... Iman baýlygyny bersin...” Bu olaryň aýdyp-diýip bilýän ýa-da aýdyp-diýip biljek bar zatlarydy. Şundan aňyrda diňe “Gaýrat ediň! Alladan gelenidir...” bardy, başga zat ýokdy. Agam atylan oglanyň kakasynyň ýanyna süýşüp, bir zatlar soraşdyrdy. Maňa onuň ýüzüni aşak salyp, ýuwaşja gürläp beren jogabyndan diňe käbir sözler gelip ýetdi.  “Ýaşulyň öz ýanna bardym, reketýor şol ölen oglan diýdim. Biziňki goranypdyr diýdim. “Ogluňy atdyrmarys” diýip arkaýyn etdi. Ine-de edýän işi. Ýanyndan çykyp gaýdan badyma “Atyň!” diýip görkezme beripdir. “Goranma” diýdigi dämi bi eýsem?.. “Damagyňa pyçak goýulsa-da kaýyl bol, sesiňi çykarma” diýdigi dämi?..”Howludan çykyp barýarkak agamdan:- Ýaňkyň ýaşuly diýýäni kim bolýa? - diýip soradym.- Kim bor, bir ýaşuly bardyr-da? - Agam ýokaryk ümläp, ajy ýylgyrdy. - Beýleki ýaşulular onuň kölegesi. Oýnatgy bir topar. Oýnadan bolýalar. Olam oýnan bolýar. Şol oýnan bolýanyň ýanda işledi ýaňky işigaýdan. Oňuşmady. “Men seň bilen bile lüýge çümüp biljek däl” diýibem gaýtdy. - Soňam özbaşyna hüňürdedi: - “Ine, lüýge çümmeseň!” diýdigi şo. “Goranma” diýdigi şo... “Kaýyl bol” diýdigi şo... Garry göhert öç alýa, içden urýa... Ahmala salyp urýa, oguldan urýa... Namart oýnaýa...Garry agam maşynda çekip oturan çiliminden ikinji çilimi otlandy. Bu onuň juda keýpi bozulanda edýän zadydy.- Aý, adam öldüren bolsa, atylanny geň görme. Bumat adam öldürmän atylýanyňam sany-sajagy ýog-a - diýip, men agamy biraz köşeşdirjek boldum.- Körpe ogludy. “Ganymat şunym” diýerdi. - Agam ýolboýy gürrüň berip barýar.- “Aýda pylança bermeli” diýip, dükanlaryna gelip, damagyna pyçak diräp, eje-bajy goýman durmuş o neresse-de... - Agam eliniň aýasynyň maýasyny görkezýär. - Pyçagy şul eliniň aýasy bilen tersine gaňrypdyr. Aýasynyň maýasy çuň ýara diýýä. Ýöne pyçagy alyp, garnyndan süsdürmäge ýetişipdir. Ýogsa oň ýanda çepiksije-de eken...- Atylany bir anykmyka? Gurply ýeriň çagasyny atanoklarmyş-a. Atuwam köpräk para aljak bolup berýämişler...- Anyk-la. Ýokarkyň özi “Hökümi ýerine ýetiriň!” diýer-de, heý, saklajak gümanlary barmy? Üç harply edaradan jaň edip aýdypdyrlar... “Atdyrmarys” diýip, arkaýyn edişini görmeýäňmi? Gurplyňky garamaýagyňkydan kyn gaýta. Garamaýak bergä-borja batyp, başyny gutaryp bilýä. Gurply onam edip bilenok, diňe ýokarky ygtyýar berse edip bilýä. Sebäbi ol ýokarkyň gözegçiliginde. Eger şoňa ýakmajak bir söz diýenem bolsa işiniň gaýtdygy...Ara dymyşlyk düşýär. Radiony açýaryn. Salony diktoryň dabaraly sesi tutýar. Agam radiony ýapýar we öňem näçe gezek eden gürrüňine başlaýar:- Şuny diňlemäňi goý diýdim men. Ýa eýýäm ýadyňdan çykdymy? Eýranly türkmeniň araçäkden geçişini aýdyp beripdim-ä. O bende Türkmensährada goýun bakyp ýören ýerinden bärki Türkmenistanyň radiosyny diňleýämiş.  Diňledigiçe-de bärik geçesi gelýämiş. Sim bilen iki bölünen ýurduň talwasy, bärki Türkmenistanda galan dogan-garyndaşlary görmek höwesi ýüregine dolup, gijeler ýatyp bilmeýämiş asyl. Ahyram bir gün ýüregini bire baglap, ne bolsa-şo bolsuna salyp, simden aşypdyr ýaňky. Orsam muny tutagetmän, “araçäk bozduň” diýip eslije ýyly ýelmäpdir. Çopan görgüli Sibirden çykypdyr, orus tokaýlarynda agaç kesipdir. Ahyry bir sähetli günem türmeden boşap gelipdir. Garyndaşlary ony gujak açyp garşylapdyrlar, bir aýlap hezzet-hormat edipdirler. Işsiz ýatmadan iren çopan ahyry dillenipdir: “Maňa bir çopançylyk dagy tapylmazmyka, öňküje öwrenen kärim näme-de bolsa” diýipdir. Oňa kolhozyň goýun sürüsini ynanypdyrlar. Çopan görgüli goýnuň yzyna düşüberipdir. Ýene bir aý geçipdir. Çopan goşuna ferma müdiri gelipdir. Goýunlaryň guratlygyny görüp, çopany öwüpdir hem onuň aýlygyny we şol aýlygyň ujundan alnan radiopriýemnigi berip gidipdir. Çopan radiony açsa, şol on ýyl öňki ses şol on ýyl öňki gürrüňi gaýtalap otyr diýýä. Jany ýanaýypdyr bendäň: “Goý, sem bol, eneňem bir ...  Meň öýümi ýykan sensiň!..” diýip gygyrypdyr.Men sypaýyçylyk üçin ýylgyran boldum. Agam maşynyň oturgyjynyň gapdalyna gysdyrylan gazýetlere barmagyny çommaldyp, nesihat bermesini dowam etdi:- Şu gazýetlere-de pul berme diýdim saňa. Emma ýene alýaň. Näme täze zat ýazarlar öýdýäň? Şo bir bolgusyz gürrüňdir-dä. Oňa berjek puluňa çagalaryňa bir kile süýji alarlar. Ýa men nädogry aýdýanmy?- Ýok-la, aýdýanyň dogry-la. Ýöne öň endik edipdiris-de, alaýýas-da - diýip, men günämi boýun aldym.- Nerwiňi aýarlar, şu suraty görmejek bolarlar. - Agam gazýetiň birinji sahypasyndaky etlek ýüzüň üstünden barmagyny dürtdi.- Telewizoram näçe az görseň peýdadyr. Barybir täze zat eşitmersiň...Agam gazýetlere güýmenip ymyzgandy. Men ýuwaşjadan tizligi ýokarlandyrdym we haý diýmän ikinji barmaly obamyzyň çetinden girdim. Biz toýuň üstünden geldik. Agam begendi. Aýlanyp ýörmeli bolmaz, bar görjek adamlarymyz toýa üýşendir diýdi. Bizi ýaşulularyň oturan ýerine, uly jaýyň gapdalyndan salnan bolgusyzja tama eltdiler. Işikden ätlenimden agyr ys, tirýegiň porsusy burnuma urdy-da, tas yzyma öwrülipdim. Ýöne beýtsem agamy bigelşik ýagdaýda goýjagym we ýaşulularyň  aýlap-ýyllap gürrüň etjekleri ýadyma düşdi-de, edep saklamak kararyna geldim.  Eýlesi-beýlesi üç-dört metrden artyk bolmadyk darajyk otagyň içinde azyndan on adam dagy otyr ekeni. Hemmesem ýaşy bir çene baran ýaşulular. Törde toý eýesi, agtygyny öýerýän aksakgal otyr. Biz işikden ätläp salam berenem bolsak, ilki baryp öý eýesi bilen görüşdik. Sebäbi ol ýaşulularyňam iň ýaşulusydy, segsenden geçen adamdy. Soň aýlanyp beýleki ýaşulular bilenem görşüp çykdyk. Agam törde oturan aksakgalyň ýanynda dyz epdi, hal-ahwal soraşdy we toý gutlady. Bu gutlaga aksakgalyň gabat garşysynda oturan gyzyl jižžik ýüzli, garny eňegine degjek bolup duran, ýalama bolan dodaklaryny zol-zol şapbyldadyp ýalaýan mollaçar adamam goşuldy. Arasyna arap sözlerinimi, doga-beýlekimi goşuşdyryp, burnuna salyp bir zatlar okaşdyrdy we beýik hem keremi güýçli Allatagaladan söz açdy. Musulman bendeleriň hemmesini Allanyň öz penasynda aman saklamagyny diledi. Gürlände-de burnuny myňňyldadyşyndan çen tutup, men ony “mele gelinden” mazalyja köklänleriň hataryna goşdum. Tasdan-a: “Bi tirýek çekilişi bilen Alla penasynda saklap bilermikä?” diýip sorapdymam. Ýöne hemişe-de şuňňaly neşekeş kompaniýa düşemde edişim ýaly, “Ot-çöpden ownuk,  suw-sölden  sada” bolup  oturmagymy  dowam  etdim. Assyrynlyk bilenem içerini synladym. Tamyň diwarlary saman suwag bilen suwalan, beton poluň üstünden köne-küşül keçe düşelipdir. Gapydan giren ýeriňde demir peç, pejiň üstünde-de çaý gaýnadylýan gara kitir bar. Pejiň gapdalynda iki-üç sany ýarymlyk çäýnek bilen alty-edi sany käse dur. Gamyşdan hem gazýet böleginden edilen müşdükler çäýnekleriň gapdalynda pytraşyp ýatyr. Sag duldaky ýük galdyrylan köne sandygyň ýüzüniň nagşy solup gidipdir. Ýokardan sallanyp goýlan elektrik lampasynyň ýüzüniň siňek hapasyndan ýaňa ak ýa arassa ýeri görnenok. Gireňde mazalyja egilmeseň maňlaýyňy çilik ýaly galdyrýan pessejik işigiň gabat garşysyndan goýlan kinniwanja äpişgä tutulan tutynyň soňky gezek haçan ýuwlanyny ýa-da ene durkundaky ilkinji reňkini kesgitlemek bolsa, ýatyrylan Ylymlar akademiýasynyň işsiz galan alymlarynyň ullakan ylmy simpoziumyna-da başartjak däl...Aksakgala Arkadag diýip ýüzlenýärdiler. Ýöne onda indi ne daglyk ýagdaý galypdy, ne-de depelik. Dereginde ak gunduz ýaly bolmaly selçeň çal sakgal hem bir wagtlar towlanyp ýeňsä çatylan imeşik hapa murt ony bolşundanam beter egbar görkezýärdi. Ýeňse damarlary çykyn-çykyn bolup duran süýri kellä gyşygrak edilip atylan köne tahýanyň akgaýma nagyşlary sap-sary bolsa, gyzyl hem sary goçaklary garalyp gidipdi. Ol meniň agam bilen hal-ahwal soraşyp oturyşyna hor ellerini çala galgadyp, zol-zol ýüzüne gonýan siňekleri kowýardy. Ýöne siňekler ýene “siňek ýaly” bolmaklaryny dowam edýärdiler we gelip Arkadag aganyň inçeden uzyn barmaklarynyň arasynda saklap oturan agzy gara gamyş müşdügine gonýardylar hem şol ýerde zyna ýa şerigat işine meşgul bolýardylar.Biz kän oturman turarman bolduk. Ýöne aksakgal biziň duz datman gitjek bolşumyza çürt-kesik garşy çykdy. Dyzynyň aşagyna gysdyrylan kirli ýaglygy alyp, gözleriniň çikgesini, agzyny-burnuny syldy-da, “Daşardakylara nahar alyň diýiň-ä” diýip, ýanyndakylara gatyrganjak ýaly etdi. “Gelene-gidene, çaýa-suwa serediň-ä” diýip nägile hüňürdedi. Onýança işikde kellesi sekiz burç papakly garaýagyz pyýada göründi. Onuň elinde naharly tabak hem iki sany çemçe bardy. Bize golaýrak oturan ýaşuly bir gyrada eplenip goýlan ugursyzja saçagy ortaraga çekdi-de, naharly tabagyň goýlaýjak ýerine ýazdy. Agam ikimiz tabagyň daşyna egrildik. Döwüm-dişlem çörek bilen toý çorbasyndan iki çemçe owurtlap turarman bolamyzda bolsa ýene iki sany ýaşuly gelip girdi. Onsoň edep saklap, täze gelen ýaşululara hem nahar äberilerine garaşdyk. Emma olar özleriniň naharlydyklaryny aýtdylar we ýaňy biziň çekilen tabagymyzdan duz datdylar. Arkadag aksakgal palawam alsynlar diýip mürehet etdi. Emma agam töwir galdyryp berseler turjakdygyny, ýene barmaly-görünmeli ýerleriniň bardygyny aýtdy. Ýaşulularyň ýanyndan çykyp, gowaça çöp basylan ýeriň gapdalynda düňderilip goýlan gazanlaryň ýanyndan geçdik. Agam ullakan demir ojaklaryň üstündäki boş gazanlary ýuwup-ardyp ýören egin-başy sal-sal adama, beýleräkde ýere düşelen gaty kilimiň üstünde küşde hem düzzime güýmenip oturanlara gözüni ümledi:- Toý eýesi bir zat emlemezmikä diýen tamada şular. Bir tütün görmeseler, toý sowulsa-da gaýtmazlar...Posly teležkanyň üstünde üç tarapyndan haly asylan toý bagşysy “Bir gijäňi bagş et maňa, Aýjemal” diýip, soňky ýyllarda ürç edilip aýdylýan aýdyma gygyrýardy. Emma ony bäş-üç sany çüteje gyz-gelinden başga diňleýän ýokdy. Olaryňam ýüz-gözünde ne şatlyk, ne-de nur bardy.- Aýjemal ýadyna düşenok indi oglanlaň. Ýaňky gojalar ýaly, demir pejiň daşyndadyrlar kileň - diýip, agam meniň içki pikirimi okan ýaly hüňürdedi. - Öňler tans meýdanyndan kowup çykaryp bolmazdy, indi diňe simde oýnaýarlar...Biz maşynyň ýanyna ýetiberemizde bagşy gaýgyly aýdyma geçdi, “Taýly çyragym söndi, galdym weýran dünýede” diýip zowlatmaga başlady.- Arkadag aga-da gaty gojalypdyr. Gözi çylpyklap, ýeňsesi bir gysyma geliberse boldugydyr adam pahyryňky. Arkasy ýere degmedik pälwandy - diýip, agam maşyna münüp oturandan soň aýtdy. - Eşek ýaly daýaw köpegiň topulanny gördüm şuňa. Gaty ýarak itdi. Betdi. Ýat it dagy gelse, soňam yzyndan ýetdirmän gaçsa, özüni öldüräýjek bolardy. Uruşsa dagy, üstüne bedreläp suw guýup zordan aýrardylar. Art aýaklaryna galyp, dim-dik bolşup durandyrlar. Öň aýaklary bolsa, edil gyzylýumruga giren adamlaryň eli ýalydyr. Ana, şol bet itiň bir-ä Arkadaga ýetip barýanyny, birem Arkadagyň ite topulanyny, soň itiň hyrra yzyna öwrülenini görüp galdym. Emma it gaçyp ýetişmedi. Pälwan eýýäm onuň guýrugyndan aýlap tutan eken. Onsoň ýaňky itiň aýaklary ýerden üzüldi. Pälwan ony çyňsadyp-waňkyrdyp daşyndan aýlamaga başlady. Itiň guýrugynyň birhili şatyrdaýan ýaly ses çykarýanyny bilýän. Şol barmaşa-da pälwan elini guýrukdan sypdyryp goýberdi welin, ala tozan bolup ýere gülçüldäp düşen it ilerligine tarap guýrugyny ýamzyna gysaýandyr. Ýogsa mydama ötegçileri kowalap, gaýrak, jaryň aňyrsyndaky ýal iýýän ýerine giderdi... Gahrymanyň ýyldyzyny ilkinji bolup dakynan adamlaň biridi, “ýüz ene goýundan ýüz on guzy alýar” diýip, baý, taryplandyrlar-a! Gazýetiniň-radiosynyň bar gürrüňi şudy, başga gürrüň ýok ýalydy. Hanha, siňekläp otyr indi, hiç kime gerek däl. Bar ýapyşalgasam “mele gelin” bolsa, onam tapsa gülläp, tapmadyk güni azarlap oturmaly bolsa... Dirikäň dowzaha girmek-dä...Men içimi hümledip oňdum. Agam köne başlygam görüp geçeli diýdi.Köne başlygam özi ýaly biri bilen eýwanda demir peji gapdallap oturan ekeni. Ikisem ütülje geýnen. Üç-dört gün bäri päki görmedik ýüzler ne bir sakgally, ne-de bir sakgalsyz ýaşululary hasam bigelşik görkezýär. Öňlerinde-de toý ýerinde gören gurallarymyz, müşdükler hem ýene-ýeneler. Bu taýda-da oturyp mazamyz bolmady. Köne başlygyň ogullary nahar-çaýyň ugruna çykjak bolup şunça özelenselerem, agam olary saklady. “Ýöne görüp geçäýeýin diýip sowuldym, hiç zady azar edinmäň, men derrew turjak” diýdi we sözünde-de tapyldy. Men onuň içki pikirini ýene maşyna münensoň bildim.- Başlygyň ýandaky öňki perme müdiri. O mahallar kolhozyň otuz müňe basalykly goýny, sürüläp sygyr-düýesi, gylýallary bardy. Ikisem gaty zor adamdyr öýdülerdi. Bulardan soň gelenler malam, tehnikanam dagytdy. Ine-de bularyň özleriniň bolup oturyşy. Ýaňky perme indi gijelerine öz oglunyň işigindäki baggoýunlary ogurlaýa diýýä. Ogly bir gije garawullap oturyp tutupdyr. “Kaka, bi edýän işiň näme?” diýse, “Bu işi men, kakaň etdi näme, ogullaň etdi näme?” diýip gülýämiş.- O näme diýdigi bolýa oň? - diýip, men hiç zada düşünmän soradym.- Agtyklaram neşekeş bolansoň, begenip aýdýan zady bi oň. Adam pahyryň betbagtlygynyň çägi ýok. Öz ogluna-da göriplik edýär. Nämemiş, ol iliň ogly ýaly dälmiş, özüni ata-enesinden aýry tutýamyş. Agzy arassasyran bolýamyş, çekmeýämiş. Begend-ä how çekmese gaýta! Ýok, begenenok. Gysgançlygyndan çekenok, heleýinden gorkýa diýýä. Agtyklary neşe öwrense begenýä. Hamala, ozal oglundan ary köýüp, indi aryny alan ýaly...Aglasaň aglap, gülseň gülüp oturmaly duşuşyklardan hem çukanak-sukanak ýoluň siltewinden ýaňa içim ellik bilen syrylan ýaly bolansoň, men agamdan ajyganyny-ajykmanyny soradym. Arkaýynrak bir ýer tapyp, nahar edinmegi teklip etdim. Agam çilimini uzyn-uzyn sordy-da:- Seň şu çilimi çekmeýäniň gowy - diýdi. - Asyl meň şol öňki aýdanym, çilimem çekjek bolma, aragam içjek bolma. Uruşjak ýa küştdür kart oýnajak hem bolma. Gara saçly mollalara-da kowalaşma. Şu zatlary edeniň birine şah çykjak bolsa, maňa çykmaly. Wagtly-wagtynda naharyňy iý, ýedi sagat ýat hem öz işiň bilen bol...Agamyň şol öňki nesihatçyllygyna tutmagyndan hem meniň nahar edinmek baradaky teklibimi unutmagyndan gorkyma:- Nahar tapsam iýjek-le - diýdim. Agam çilimini söndürip oturyşyna sowulmaly köçäni hem barmaly jaýymyzy görkezdi.- Nahar tapylar, şo ýerde gözüň awusynam al - diýip, agam özbaşyna diýen ýaly gürledi. - Gaýdaly onsoň ýuwaş-ýuwaşdan... Öz günüň gadyryny bilmek üçinem käte ile çykmaly öýdýän. Öňem biri şuňňalyda “Men öldümmikäm diýsem, il porsan eken” diýipmişin...Biziň baran öýümiz agamyň elli ýyl mundan öň bile okan ýoldaşy Reşidiň öýi eken. Ol bizi gujak açyp garşylady, “Şeýd-ä how, gel-ä şeýdip” diýip birnäçe gezek gaýtalady.- Sen gelmeseň, biz gelmeli borus-da bolmanda-da - diýip, agam igesini sürtüp gürledi.Olar öýe girmän, daş işikde hal-ahwal soraşyp durkalaram howlynyň ýokary çetindäki towuk ketekde towuklaryň wakgyldysy köpeldi. Reşit aga biziň towuk ketek tarapa seredenimizi görüp:- Hana, oglanlar eýýäm horaz tutdular, geçiň bakaly - diýip, içerik mürehet etdi.- Horaza azar bermelläl eken-dä - diýip, agam sypaýyçylyk etdi.- Sen azar bermeseň, horazlar saňa azar berer. Düýn şäherden agtyklar geldi, üstlerine towsup barýalar asyl. Häý, birki sanyňyz-a pyçaga geläýse gerek diýdim şonda. Esasanam iki sany gyzyl horaz dyzmaçdy, şolary tutandyrlar häzir. Gyzyllaň möwritiniň geçenni bilenok olar...- Bizi bahanalap, horazlardan agtyklaň aryny aljak-da onda - diýip, agam ýylgyrdy.Öýe girip oturyp-oturmankak orta ýüzi köpürjikläp duran agaranly düýe çal bilen düýe ýüň saçaga dolanan mele-myssyk tamdyr çöregi hemem işikdäki mellekden ýaňyja ýyglan ýaş sogan geldi. Agam çaldan-çörekden öňürti gözi bilen küşdi gözledi. Reşit aga muňa düşüş bolarly, oturan ýerinden şifoneriň aşagyndaky küşdi ýanyna çekdi. Olar birki döw oýnap-oýnamankalaram ýukajyk saçda gowurmyşlanan gelin kömelekdir gyzardylyp bişirilen horazlar geldi. Reşit aga telewizoryň aşagyndaky barjagazyndan çüýşelerini çykaryp oturyşyna agamyň köp gaýtalaýan degişmesini ýatlady. “Gapyny kaksam, “Kimsiň?” diýýäler. “Sary” diýýän menem. “Reňkiňi soramok, adyňy soraýan diýýäler” diýýädi diýip ýatlaýan.- Tüweleme, sen ýagşy - diýip, agam Reşit aganyň gyrmalap guýan bulgurlarynyň birini eline alyp aýtdy.- Aý, üýtgeşik ýagşylyk ýok-la - diýip, Reşit aga müýnli ýylgyrdy. - Seň ýanyňa bir gideýin, görüp gaýdaýyn diýýän, aýaklammy gaýgy edýän-de oturyberýän. Öňkülik ýok indi. Kän ýöredenok. Oglanlara-da iş bolasyň gelenok. Mal-gara-da oň üstesine...- Mal-gara ýarasaň ýagşy boldugyň bor şo - diýip, agam öz diýeninde durdy. - Bu zatlaram oňarmak gerek,- ol saçagyň üstüne elini aýlady. - Hemmesi özüňden önýär, bazaryň oduna ýanmaly däl. Seň öýüňe gelip, düýe çal içmän giden gezegimiz ýokdur. Ýadyňdamy, Orsýetden Türkmenistana arak ýükleýämişler welin, araklar çelekden çykyp gaçýamyş, o ýerde süzme diýip, çal diýip bir bela bar, gitjek däl diýýämiş diýip gülýänimiz?..Bu gürrüňler Reşit aganyň öňem açyk göwnüni has açdy. Ol öz kakasy pahyryň “Ýaz göksüzden, güýz aksyzdan, gyş possunsyzdan akyl soramagyn” diýip gaýtalamany gowy görendigini ýatlady.- Men öz oglanlamma aýdýan, hana Reşit mydama gapyda mal saklaýa, hiç wagt mellegini boş goýanok diýýän. Çagalaryna-da şu gylygyny öwredýä diýýän...Reşit aga bu gürrüňlere çaga ýaly begendi we begenjini gizlejegem bolup durmady.- Şeýtmeseň boljagam däl ekeni, Sary jan! Bir toparynyň çagasynyň aç syryljyrap ýörşüni görüp, kakam pahyry ýatlaýan. Emma şol adamlar çagamy aç saklaýan diýenoklar, ile akyl berýäler. Toýda-märekede-de şoň ýaly, içjegem şolar, çekjegem. Ind-ä toý edip, märeke üýşir dagy eder ýalam däl. Neşekeş ýaşulular bir gapdaldan, aç milletem ikinji gapdaldan. Naharyň bişip-bişmänkä gazanyňy göterip barýar edil. Nahar üstünde aýallar arasynda saçýoldy oýnaşylýan toýlaram bar indi. Beýle-beýle zatlary göreris öýdemzokdyk, alla...Saçak başyndan çekilenimi görüp, Reşit agadyr agam maňa: “Nahardan bolan bolsaň, ýat-da gözüň awusyny al” diýdiler we küşt çöplerini tagtaň üstüne barha gaty tarkyldadyp urmaga başladylar. Men bir gyra çekilip gyşardym we ilki baran ýerimizdäki düňderilgi gazanlary göz öňüme getirip uklap galypdyryn.Bir görsem, düňderilgi gazanyň aşagynda ýatyryn. Daş-töweregimem adamdan doly. Ilki kelläme gelen zat munça adam bolup, bir gazanyň aşagyna nädip sygdykkak diýen pikir boldy. Soň dem almaga howa bir ýetermikä, uzag-a beýdip ýatyp bilmesek gerek diýip oýlandym. Bir alajyny edip çykjak bolmaly bolar-a, bi adamlar näme öýlerine gelen ýaly arkaýyn otyrlar diýdim. Ýatan ýerimden elimi gazanyň gyrasyndan daşaryk uzatjak bolup gördüm, bir elim geçse, ýokaryk gozgaryn öýtdüm. Emma gazan meniň çen edişimden agyr hem galyň bolup çykdy. Onsoň ýerimden dikelip oturdym hem ellerimi ýokaryk, gazanyň düýbüne diräp galdyryp görmek isledim. Emma bu-da bolmady. Gazan meniň çenimden has agyr çykdy. “Gadymy kyrk gulak gazanlardan öýdýän, bir adama-iki adama gozgadar ýaly däl” diýdim. “Şony bilýän bolsaň näme gozgajak bolup çyglyp otyrsyň?” diýip, gazanyň sag dulunda oturan biri hüňürdedi. Men ony sesinden toýda gören ýalama mollam etdim we beýlekileriňem bir gören adamlaryma meňzeýändigini, ýöne garaňkyda gaty saýgartmaýandygyny, eger gepleseler tanajakdygymy aňymda aýladym. “Aý, jemagat, näme hemmäňiz agzyňyza suw alan ýaly bolup otyrsyňyz, gepläň-ä bir zat!” diýdim. Emma ýagşydan-ýamandan sesini çykaran bolmady. “Balyklar boluň-a, balyk bolup geçmişler, arakdyr tirýegiň başynd-a hiç kime gezek bermeseňiz gerek” diýip içimi gepletdim. Bu pikirimi daşyma çykarjak bolup agzymy açanymam şoldy welin, çep dulda gazana arka berip oturan ýaşuly ardynjarady. Men ol bir zat aýtjak bolýandyr diýip oýladym we garaşdym. Emma ondan wagty bilen ses çykmady. “Siz bir zat diýjek bolduňyz öýdýän?” diýip, meniň özüm oňa ýüzlendim. Ol ýuwdunyp bir durdy-da: “Özleri gozgaýançalar ýa çykyň diýýänçäler garaşaýalyň-la, çydamazça däl-ä beýle...” diýdi. “Beý diýmesene, agam! Howa ýetenog-a bärde, demigip öleris-ä beýdip otursak” diýip, men onuň aýdýan zadyna ör-gökden geldim. Oturanlar ýerli-erden meni goldar, iň bolmanda başga bir pikir aýdar öýdüp garaşdym. Emma ýene hiç kimden ses-seda çykmady. Onsoň ýaňky ýek görnen, “garaşaýalyň-la” diýen adam hem geplemän oturanlardan ganymat bolup göründi. Men emedekläp onuň ýanyna bardym. “Agam, bir zat edeliň-le, beýdip haram ölmäliň-le” diýdim. Ol meniň ýüzüme dikanlap oturdy-oturdy-da, ahyry aňyrsynda oturan dolmuş adama tarap öwrülip, ondan bir zatlar sorady. Men aňyrkynyň makullaýjylyk bilen baş atanyny görüp, ýeňillik bilen dem aldym. Onsoň meni maslahat soralýan dolmuş adamyň ýanyna geçirdiler. Men oňa-da şol bir haýyş bilen ýüzlendim, “Üýşüp gazany galdyralyň, aşagyndan çykalyň!” diýdim. “Bir topar erkek bolup, bir gara gazanyň aşagyndan çykyp bilmän oturmak bolmaz-a, beýle-de bir gara güne galmak bormy?” diýdim. Dolmuş adam “haş” edip uludan demini aldy we “Erkek galdymy, inim?- diýdi. - Görýäň-ä, kileň ogrumydyr neşekeşe öwrülen-ä bi millet... Näçe isleseň gazan ýalaşjak taparsyň, ýöne ýük göterişjek tapmarsyň...” Men onuň ogluna atuw jezasy berlen ýaşulydygyny diňe şundan soň bilip galdym. Onýança bu gürrüňe ýalama molla hem goşuldy. Ol: “Hudaýdan gelen zatdyr, hudaýyň özi dep etmese, gury arrygyňy gynanyň galar, hudaýy çagyryp oturalyň, adamlar!” diýdi. Soňam burnuna salyp, dogamy bir zatlar okan boldy. Bir görsem, ýalama mollanyň aňyrsynda Arkadag aga, köne başlykdyr onuň ferma müdiri, müdiriň agtyklary dagam otyr. Bir ýerlerden ýanyk tirýegiň ysam gelýän ýaly. Hemmesem ýalama mollanyň agzyna aňkarýar.Öňem dar kejebäm bu ýagdaýa hasam daraldy. Ýöne her näçe gaharym gelse-de, dilimi dişlemeli boldum. Dar ýerde depämi garanyp oturyşyma, birwagtlar dowzahylaň gazany hakynda eşiden gürrüňimi ýatladym. Hamala, dowzahda täze işe gelen perişdäni iş bilen tanyşdyryp ýörmüşler. Garry perişde ýaş perişdäni günäkärleriň gaýnadylýan kyrk gulak gazanlarynyň ýanyna getirýärmiş-de, gürrüň berýärmiş: “Ynha, öň şu gazanlaryň hersine bir daýaw perişde gözegçilik ederdi. Gazandan çykjak bolýanlaryň küpesine taýak bilen berip durmaly bolardy. Indi oň zerurlygy ýok. Ştatlary näçe kemeltseň kemeldibermeli. Ine, bu gazandakylar çykaýsa-da gitjek ýerleri ýok. Arak ýa tirýek alyp, ýene yzlaryna gaýdyp gelýärler. Bu gazandakylar bolsa, birinjiden, çykjak bolýany az, ikinjiden, özleri çykjak bolanyň aýagyndan çekýärler, üçünjiden, äwüp-säwüp sypany hem ýokaryk çykyp, indiki çykjaklaryň depesinden basýar. Onsoň bularyň çykjak bolanyna-da, gazandan daşyna çykanyna-da zat degemzok. Barybir şu gazanyň erňeginden daşa gidenoklar. Aýlyksyz işläp berýäler. Ine, bu gazana iki sakçy gerek bolýar. Sebäbi, birinjiden, çykjak bolup dyzaýany kän, ikinjiden, gazandakylar çykjak bolýanyň aýagyndan galdyrýarlar, üçünjiden, gazanyň daşyna çykany hem yzynda galanlary çykarjak bolýar. Ýöne indi bu gazandakylar azalýar, beýle adamlary indi o dünýede-de halanoklar...”Meniň pikirlerimi dolmuş adamyň ardynjyramasy bozdy. “Bendäm bendäme sebäp” diýendir Alla-da, birleşsek bir zat etsegem ederis - diýip, ol meniň gulagyma pyşyrdap diýen ýaly aýtdy. - Biz saňa kömek etjek bolaly, gazany galdyryşaly. Ýöne sen çykaňsoň bizem çykarjak bol. Bir zadam öňünden bilip goý, çykanyň bilenem dabyrap gidiberip bilmersiň. Çalbaş perişde bardyr öňüňde. Gazanyň üstüne çykyp, eline kepgir alyp oturandyr. Daşynda-da bir topar özi ýaly çalgöz nökeri bardyr. “Telpegini al diýilse, kellesini almaga taýyn” diýilýänlerdir. Şolardan sypyp, soňam biziň yzymyzdan gelerin diýseň kömek etjek. Bardy-geldi tutulaýsaňam biziň adymyzy bermezlik şerti bilen özem...”Men bu şertleriň ählisine razydygymy bildirip baş atdym. Dolmuş adamyň ýoldaşlary üýşüp, gazany ýerinden çala gozgadylaram welin, men daşaryk diň saldym. Daşardan gazana urulýan çemçeleriňmi, gazanyň düýbüni gazaýan kepgiriňmi sesine meňzeş sesler, bir gaty zadyň beýleki bir gaty zada degip tarkyldap çykarýan sesi, pişik urşandaky ýaly gykylyk, it urşandaky ýaly wagyrdy, bir topar garyşyk galmagal eşidilýärdi. Men bu galmagalyň nämedigini sorajak bolup başymy galdyrdym. Şol wagtam agam bilen Reşit aga gözüm düşdi. Olar dolmuş adamyň aňyrsynda otyrdylar.“Gazan bilen çemçäniň sesidir bi, inim - diýip, Reşit aga meniň heniz sorap  ýetişmedik soragyma jogap berdi. - Boýnundan gazanyny asan adamlardyr, biriniňki garnyna, ýene biriniňki gasygyna daňlandyr. Başga iş etmez, diňe şol gazanyny gazar ýörer. Şo gazanyň ugruna gider. Ahyrynda barjak ýerem şol gazanyň içidir. Özgeleri gazana atjak bolup, özem bir gün gazana düşenni bilmän galar. Gazanyň daşyndakylaryň bizden tapawudy, olar entek gazanyň içine düşmediklerdir. Ýöne olaryň her äden ädimi, her uran çemçesi gazana düşmek üçin taýýarlykdyr...”Ýalama molla dagy ahyry ýatyp galdy. Dolmuş adamdyr ýoldaşlary maňa “Nädýäň?” diýen manyda seretdiler. Men daşaryk ümledim. Olar üýşüp, gazanyň erňegini aşagyndan adam sümäýer ýaly galdyrdylaram welin, alty at güýji bilen dagy daşaryk okduryldym. Ilki serime gelen zadam: “Wah, gazany galdyryp boljak eken-ä - diýen pikir boldy. - Diýmek, galdyryp bolsa, agdarybam bolar” diýip oýlananymam şoldy, ala-güpürdi turzup bir zat geldi. Men gazana ýaplanyp bukuldym. Patanaklap gelýän örküçleri gyşaryp ýatan äpet göhertdi. Göherdiň üstünde bolsa, inedördül bir ganara saman dykylan ýaly bolup, çal baş bir zat otyrdy. Men gazana ýelmeşäýjek bolup oturyşyma Çalbaşy içgin synladym. Ilki göze ilýän zat, onuň elinde ullakan kepgir bardy. Ol şol kepgiri gazanyň çem gelen ýerine şarpyldadyp urýardy. Men gazanyň üstünde üýşüp oturan gujagy kiçijik gazanjykly adamlary, biziň gazanymyza goňşulykda hem ondan daşrakda düňderilen san-sajaksyz kyrk gulak gazanlary hem olaryň üstündäki boýny gazanly adamjyklary diňe şundan soň görüp galdym. Şobada-da Reşit aganyň aýdanlary ýadyma düşdi. Garry göherdiň üstündäki eli kepgirlini bolsa, dolmuş adamyň aýdan Çalbaş perişdesi etdim. Onuň münüp ýören göherdi meniň düýşümde köp gören garry göherdime gaty çalymdaşdy. Ýöne indi meni garry göhert däl-de, onuň üstündäki “perişde” kän gyzyklandyýardy. Şonuň üçinem men bar aladamy perişdäni ýakynrakdan görjek bolmak etdim. Gördümem. Çalbaş birki gezek kepgirini şarpyldadyp geçip gitdi-de, birden meniň ýaplanyp oturan gazanymyň gabat garşysynda münüp oturan göherdiniň nogtasyny çekdi. Men onuň özüme tarap dikanlap seredenini hem biri aglap, beýlekisi gülüp duran gözleriniň agy bilen garasynyň gatyşyp gidenini görüp ýetişdim. Goçak kellesi boýunsuz-zatsyz göwrä ýelmeşip gidýän we etlek alkymlary sallanyp duran “perişdäniň” garny böwen ýaly çişikdi. Aýaklary inçeden keltejikdi. Saçlary ak bilen çalyň aralygynda bir zatdy. Men özümi ertekiler dünýäsinde bir ýerlerde gezip ýörendirin öýtdüm hemem bu dünýäden nädip bahymrak çykyp boljaklygy hakynda oýlandym... Birdenem göhert meniň üstüme patanaklap gaýtdy. Men turup gaçdym. Şol gaçyp barşyma-da göherdiň aýaklarynyň güpürdisi bilen gazanlara urulýan kepgiriň şarpyldysynyň deň diýen ýaly çykýandygyny, her gezek gazana kepgir degende-de bir topar boýny gazanlynyň böküp turýandygyny we Çalbaş perişdä taryp aýdyp gygyryşýandygyny aňymda aýladym. Bu taýda meniň ömür görüp ýören zatlaryma bir meňzeşlig-ä bar diýip pikir etdim. Onýança-da göhert yzymdan ýetdi öýdýän, ýeňsäme kepgirmi-bir zat bilen gürpüldedip urmaga başladylar. Düňderilgi gazanlaryň üstünde boýnuna galstuk ýerine gazan dakyp oturan adamjyklaryň gykylyk-gowry artdy. Men olaryň “Yna saňa gazandan çyksaň! Al almytyňy, gazan dönügi!” diýip gygyryşýanlaryny eşitdim. “Beh, bular näme gygyryşýakalar? Näme ýamanlyk etdimkäm men? Gazandan çyksam, begeniň-dä gaýtam. Gelip sizem çykararyn-da. Ýa çykarmaz öýdýälermikä?” diýip pikir etdim. “Göherdiň aşagyna düşüp ölsem begenjeg-ä kän ekeni” diýip haýran galdym. Onýança olaryň biri ýüzüne bir zat tutup geldi-de, boýnundan asylgy gara gazany bilen küpäme ýapmaga başlady. Men onuň ýüzüne zat tutmasyny, özüni tanatmajak bolşuny geň gördüm. Diýmek, bir utanç iş edýänin-ä bilýär bi diýdim. Şol gürp-gürpüň arasynda-da: “Sen näme şu adamlardan artykmy, gazandan çykan bolup... Gahryman boljak bolýaňmy?” diýip hüňürdeýänini eşitdim. Soň onuň yzyna eýerenler, ýagny ýüzüne zat ýapyp hüjüm edýänler köpelip başlady. Asyl üýşüp, garry göherde-de ýetirmän üstümi basdylar. Soň olaryň üstünden gelip garry göherdem çökdi. Göherdiň aşagyndan diňe kellämi çykaryp ýatyşyma töwerekden delalat isledim. Delalat nire? Gaýta göherdiň üstünden Çalbaş perişdäniň kepgiri tarpyldap inmäge başlady... Şu başagaýlygyň içinde-de oýanypdyryn. Ilki düşünen zadymam üstüme hiç hili göherdiň çökmänligi, üşäýmesin diýip possun ýapylanlygy boldy. Çalbaş perişdäniň kepgiriniň tarpyldysy diýýänim bolsa, küşdüň tagtasyna urlup çykýan ses eken. Başymy ýassykdan galdyrsam, agam bilen Reşit aga henizem küşt oýnap otyrlar. Her göçümde-de, “Al saňa gerek bolsa, almytyňy alaýdyň öýdýän şu gezeg-ä!” diýen ýaly sözleri näme aýdýanlaryny bilmän gaýtalaýarlar we küşdüň tagtasyna biri-birinden gaty urýarlar...Uzak gije ýatman küşt oýnan we çilim çeken iki ýoldaş meniň turanymam, daş çykyp gelenimem bilmedi. Ýöne meniň yzym bilen ýene bir adam içerik girdi we birhili basyk ses bilen salam berdi. Küştçüler diňe şundan soň başlaryny galdyrdylar.- Hä, gel-de geçiber, Meret goňşy! - diýip, Reşit aga onuň salamyny alyp aýtdy. Ýöne gelen adam geçibermedi. Birhili ýaýdandy. Reşit aga onuň daň-säher bilen gelşinden hem bolşundan bir ýakymsyzlygy aňyp ýerinden turdy. - Eýgilikmi? - diýip sorady.- Aý, şo... beýledäki dogmamyz... - Meret aga bokurdagy dolup gepläp bilmedi.- Pä-heý, bi nä habar boldy? - Reşit aga gynanç bilen başyny ýaýkady.Meret aga daňdanky otludan düşen obadaşynyň getiren şum habaryny, Aşgabat türmesindäki oglunyň ýogalandygyny kynlyk bilen aýtdy. Ol Aşgabatdan myhman bardygyny eşidip, gaýtsalar menem äkitmezmikäler diýip gelen ekeni. Bu gürrüňden soň biz derhal ýola düşdük.Ýolda agam Meret agadan oglunyň näme günä edenini, türmä nädip düşenini sorady. Meret aga uludan demini aldy:- Dogrusy, biz-ä şoň näme günä edeninem bilibilmedik. Bir ýyl mundan öň tagtabazarly gullukdaşyny bir gije myhman alypdyr. Şondan ýedi aý geçenden soňam ýaňky tagtabazarly tirýek bilen tutulypdyr. Onsoň muny kimler bilen gatnaşyk edýädiň diýip ýençmäge başlarlar-da. Olam arasynda gyssanjyna biziňem oglumyzyň adyny tutupdyr, bir gije myhman bolanny aýdypdyr... - Meret aga ýene haşlap dem aldy. Men aýnadan onuň emaý bilen gözýaşyny sylýanyny gördüm hem indi şeýle gürrüňleriň günde bolmasa-da, günaşa eşidilýäni barada pikir etdim.- Şo bolsa, başga merk gerekmi, gurduny gündiz uwladypdyr-a olaryň - diýip, agam çilim otlanmaga oturdy.- Şo gije idenekledip äkitdiler... Soň ol tagtabazarly muň hiç zada dahyly ýok, ýöne öýüne myhman bolup geçdimem diýýämiş. Emma öň oňa biziň oglumyza on kile tirýek düşürip geçdim diýlip ýazylan kagyza gol çekdiripdirler. Şo kagyzy tutup otyrmyşlar soň. Ol oglanam urlup-enjilip, näme gol çekenni bilmänni aýdýamyş... Onsoň şeýtdi-de gidiberdi, gidiberdi...- Aklawçy dagy tutmadyňyzmy? - diýip, agam näme diýjegini bilmeýän adamyň soragyny berdi.- Aklawçy tutduk-la. Ýöne olam çäresiz biçäre eken. “Aklawçy diňlenýän ýurt däldir, agam, çilim geçir diýseňiz, çörek elt diýseňiz elteýin, başga nepim degmez, diýlen puly bermeseňizem sypdyrmazlar” diýip otyr. Ahyrsoňunda soralýan puly eşitdik-de, syrtymyzy ýere uraýdyk. Tutuş obamyzdan çykjak däl onça pul... Onsoň maňlaýdakyny göreli diýip oturyşymyzdy. Ine-de şeýle habar geldi... Ýüzünde-gözünde-hä gök tegmil-beýleki ýok diýýä. Ýöne inegi göm-gök bolup süýnüp ýatyr diýýä. Wah, boýun aldyrjak bolup, marly sarap, inegini towlaýalar diýip habaram geldi-le... Başga çärämiz ýok, öýde aglaşyp otyrys. “Jan saglygyndan zeýrenen çaga däldi, çilimem çekenokdy” diýýäs. Gül ýaly gelni, üç sanjagam gözmonjugy ýaly çagasy bar, dökülip galdy anha... Ýeri, ulular düşünýä diýeli, çagalara näme diýjek? “Kakga hany? Kakga gelenok?” diýip aglaýalar, seslerinden durar ýaly däl. “Dirikäk dowzahy görkezdiň-le, taňrym, näme günä etdikkäk biz beýle?” diýip aglaýas... Ýogalandan soňam üç günläp peredaçi alypdyrlar. Her gezegem ony getir diýdi, muny getir diýdi diýip, bir topar zat getirtýämişler. Inim görgülem näme diýseler ylgap eltýämiş. Ahyry dördünji gün bir orus gözegçi “Saňa hiç zat aýtmadylarmy? Iniň ýogalanna dört gün bold-a” diýipdir... - Meret aga ýene gözüniň ýaşyny syldy.- Iman baýlygyny bersin! Alladan gelse, etjek alajyň bolmaz - diýip, agam göwünlik berýän äheňde aýtdy.- Wah, bendesinden geldi-le bize - diýip, Meret aga ýolboýy ýandy.  - Para aljak bolup etdiler-le, doýmaz-dolmaz açanlar. Özleri satýar-a tirýegi, garamaýaga ýetirenoklar-a... Tirýek satjak ogul däl-ä meň oglum! Satsa men hökman aňmal-a. Ony satan gürrüňsiz üýtgeýär-ä. Näme üçin lükgeläp tirýek satýan bilen bigünäni saýgaryp bolanok, bular çopana-da aýyl-saýyl-a?! - diýip ýandy. - Asyl lükgeläp satýanyň golaýyndan baranoklar-a! - diýdi. - Heý, oglum tirýek satar-da, men bilmenmi? On kileläp tirýek agdarýan bolsak, beýdip aýagymyzy süýräp ýörmeris-ä? Akyla syganog-a bi zatlar... - diýip käýindi.- Galanna  uzak ömür bersin! - diýip, agam Meret aga göwünlik bermesini dowam etdi. - “Beterinden saklasyn” diýýändir türkmen. Beterini görkezmesin. Beterinden beteri bardyr... Yzy kesilsin...Bu gürrüňler tä Meret agany inisiniň öýüne düşürýänçäm gaýtalandy. Soň agamyň öýüne ýetýänçäk dymşyp gitdik. “Öýdenem çykar ýaly bolmandyr indi. Oturanyň gowy ýene, köp zady eşideňok, göreňok...” diýip, ol meniň bilen gamly hoşlaşdy. Öýe gelip, diwana süýndüm, ýöne hiç  uklap bilmedim. Soň kiçijik gyzym mekdepden geldi. Gele-gelmäşe-de ejesiniň üstünden arz etmäge başlady, “Iki bäşlik aldymam welin kinder-sýurpriz alyp bermedi      - diýip boýnumdan gujaklady. - Kakaň gelensoň alaý diýip otyr. Içerini ýygnaňok diýibem gygyrdy...”- A sen içerini ýygnamaly ekeniň-dä! Özüň-ä içerini ýygnaman, ýene gelip maňa arz etmäň näme? - diýip, gyzymy biraz haýalçyratjak boldum.- Ýör, aýlanyp gör, dagap ýatan ýekeje oýunjagam tapmarsyň - diýip, ol meni elimden tutup içerik aýlamaga başlady. Ahyry bu waka gyzym ikimiziň golaýdaky dükanjyga gidip gelmegimiz bilen tamamlandy. Ýöne buzdany açyp görenimden soň öýde oturyp mazam bolmady. “Çagalary aç oturdyp bolmaz, agşama çenli aýlanaýyn” diýdim hem ýene ruluň başyna geçdim.Daşarda ýagyş ýagýardy. “Şunuň ýaly howada müşderi köp bolagandyr öz-ä” diýip, ilatyň gürüräk ýaşaýan mikroraýonlarynyň köçelerinden işe başladym. Ilki bir garry aýal elini galdyrdy. Muny aldym. Ol aýal bir zatlar diýip zeýrenip başlanyndanam magnitofony açdym. Bir kireýkeş ýoldaşymyň aýdyşy ýaly, “Adamlaryň hemmesini diňläp, derdini paýlaşyp çykyp bilmersiň, gury heläk bolanyň galar. Gowusy, hiç kimi diňleme. Başyňy galdyrma asyl. Sen diňläniň bilenem seň özüňi diňlemezler. Seň diňlänleriňem diňlemez. Ondan ötri öňünden gaç, öz işiň bilen bol, öz öýüň bilen bol, öz jübiňi bil!..” diýen “pähimlere” ýykyldym.Maşynyň salonyny del owaz hem del aýdym tutdy. Şol del aýdym bilenem men ähli derdi-belalaryň öňünden gaçdym, pul gazandym. Ilki müň manat, soň iki müň manat gazandym. Soň bir türk bäş müň taşlap gitdi, ýene bir eýranly ýedi müň eçildi. Men olaryň yzyndan başymy ýaýkadym, “öz pulumyza özümizi münýärler, biz indi şuňa-da kaýyl” diýdim. Ýöne ýene kireýkeş ýoldaşymyň “pähimleri” ýadyma düşdi. Ýene maşynyň gazyna basdym. Şeýdip agşama çenli işläpdirin. Berzeňňiň ýolundaky ýagşa ezlen gelni almadyk bolanlygymda, allanäme iş bitiren adam bolaýmalydym. Emma oňarmadym, “ezlip durmasyn-la, alaýyn-la” diýdim. Aldymam, bar keýpimem uçdy. Men ondan: “Nirä gitjek, jigim?” diýip soraýan. Ol: “Nirä äkitseň gitjek” diýýä. Sakga durupdyryn. “O näme diýdigiň boldy?” “Şo diýdigim-dä..” “Bagyşla, jigim! Men seň diýjek adamyň däl!” “Beý diýmeseňizläň?! - Ol aglamjyrap gepledi. - Ýüz-gözüňizden nur ýagyp dur-a! Maňa bary-ýogy otuz müň manat gerek...” “Meň özümem şo manat üçin entäp ýörün, jigim! Gol doly maşgalam bar. Şu maşyndan başga-da eklenjim ýok.  Başga adam gözle sen...” Gelin birden ýakasyny ýyrtyp aglap başlady. “Rehim ediň-ä, jan agam! Süňňümden ýagyş geçd-ä meň? Keýpine edýändir öýdýäňmi şu işi? Çagamy zamun alyp otyr-a o zalym. Bir güläleklik, bir keýp ederlik pul getirmesem, pişik bogan ýaly bogjag-a ol çagamy. Neşekeş-ä ýerçeken, sypyp bilemog-a. Çagamy berenog-a! Bagtym ýatmasa, ärim geroin öwrenjekmi, bagtym ýatd-a meň!..”Ýarym günläp kireý edip ýygnan puluma nädip el uranymy bilmän galypdyryn: “Me, al keýgim! Al şulaň baryny! Näçediginem bilemok. Men ýene biraz işläýerin bolmasa...” “Alladan gaýtsyn, agam! Ýüregi rehimli adamdygyňy görenimden bildim-le...”Men onuň bahymrak maşyndan düşmegini haýyş etdim. Gelin alkyş baryny okap düşüp gitdi. Maşyny ýerinden gozgadym, ýöne gözümiň öňi garaňkyrap duransoň, uzak gitmän saklanmaly boldum. “Düýşümmi, huşummy, biler ýaly bolmady, duşup ýören zatlam näteňet-aý? Gel bir özümi dürsäýin, soň birazajyk işlejek borun-da” diýdim. Maşynyň aýnasyna urulýan irimçik damjalary synladym oturdym. Dogrusy, näçe oturanymy bilemok. Ýöne aýnadan syrygýan damjalaryň barha ulalyp barýanyny, siliň güwwüldisi ýaly goh-galmagalyň gelýänini çalarak bilýän. “Sil gelse, dag tarapdan gelmeli, goh-galmagal weli şäher tarapdan gelýär” diýibem pikir edýän. Onsoň damjalar ullakan-ullakan ak köşeklere, soňam äpet düýelere öwrüldiler. Men olaryň göni öz üstümden gelýänini, turup gaçmasam depeläp geçjeklerini bilýärin, emma ýerimden butnaman otyryn. “Barybir gaçyp ýetişmen, bular gaty ýyndam görünýär” diýýärin. Dogrusy, olar ýyndamam. Birdenem düýeleriň gözleri ýanyp gidýär, edil maşynyň çyrasy ýaly ýanýar. Şol çyralaryň içindenem biri üzülip gaýdýar-da, ullakan gara “Mersedese” öwrülýär. Men ony deňämden geçip gidensoň, “Ak “altynjyny” ýok ediň! Ýok ediň ak “altynjyny” diýip gykylyklap barşyndan tanaýaryn, “polisiýa” maşyny-la bi” diýýärin. “Ýaşuly geçjekdir-ow, işden gaýdýan wagtyna gabat gelendirin men, ýolda maşyn bolmaly däldir o geçende” diýip oýlanyp-oýlanmankamam iki sany “düýe”, ýagny iki sany polisiýa maşyny daşymy alýar. “Näme bikanun zat etdimkäm beýle?” diýip maşyndan düşjek bolýaryn. Şol wagtam polisiýanyň dürresi depämden inmäge başlaýar. Goranjak bolýaryn, beter urýarlar. Gözüm garaňkyrap, dünýeler agdar-düňder bolmaga başlaýar. Biriniň ezenegimden tutup çekýänini, başga biriniň bolsa “Gulagyň gapykmy? Aýryl diýil-dä saňa ýoldan! Ýa özüňe gaty göwnüň ýetýämi?” diýip käýinýänini çala eşidýäpin.Ho-ol ýokardan oklanan ýaly, ýoluň gyrasyndaky joýaň aňyrsyna gülçüldäp düşdüm. Ýene hälki “gulagyň gapykmy” diýip käýinýän ses eşidildi: “Muny nädeli indi?” “Degme ýatsyn, özi turup gider!” “Gatyragam uraýdyk öýdýän?” “Indiki gezek ýaşulyň ýolunda durmaz ýaly gowy bor!” “Arz edip ýörmesin soň birden?” “Agzyna bir owurt arak guý-da, narýad çagyr. Huşagetirijä arz edibersin onsoň...” “Birhili bolmazmy, içgili däl ýerinden...” “Pa-haý, birhili görjek zadyňy tapypsyň ýagşy-da, jübüsine geroin atmasaň razydyr. Alkyş aýdar soň gaýta...”Şol wagtam ýoldan uzyn maşyn kerweni, ýaşuly hem onuň goragçylary geçip gitdi. Men olary görmän, maşynlaryň goh-gowrundan tanadym. A soň ümsümlik boldy, il ýatyp, it uklandaky ümsümlik...                                                                                                                                                 Maý, 98. Moskwa.  GULAMALY ŞAHYR Gulamaly şahyr, Gulamaly Mirhaýdarowiç! Il içinde ol şeýle tanalýardy. Toýlarda orny tördedi. Çünki, uly toýlarda, başlyklaryň üýşmeleňinde tamadalyk ederdi. Goşgularyny labyz bilen, gerek ýerini ýerine-märkesine görä üýtgedip okardy. Rowaýatlar getirerdi, mysal aýdyp bererdi, garaz, aam ili agzyna aňkartmagy başarardy. Şeýlelikde il oňa hem onuň görülmedik talantyna tabyn boluberipdi. Durmuş gowudy. Ümzük öňedi. Hemme zat öz kadasy bilen, biraz kadasyzlygam bir gapdalda bar elbetde, öwrüm edip barýardy. Onsoň ol birden ýa-da edil birdenem däl, bir döwürler özüni demi dag ýarýan şahyr saýyp başlapdy. Günleriň bir günem ant içipdi: “Men indi halk hereketini döredip, öňüne düşmesem, atamyň döli bolmadygym!” diýipdi. Bu gürrüň onuň birnäçe ýyl başlyklyk eden edarasynda, erte-birigün tabşyrmaly kabinetinde, pikirdeş dostlarynyň arasynda bolupdy. Emma döwür-döwran diýseň çalt üýtgeýän ekeni. Bu gün onuň üstüne uly iliň aksakgaly bolup ýörenlerden ikisi, ýaşy segsene ser uran Aktuwak aga bilen ter gara sakgally Atamyrat işan geldi.    - Biz seni sylap geldik, sylamaýan bolsak gelmezdik - diýip, olar söze başladylar. - Bir-biregi tanaýas, ýat-nätanyş adamlar däl. Ataňam tanaýas, daýy ugruňam bilýäs. Senem bizi tanaýaň. “Gel bir gürleşeli, düşünişeli - diýdik. - Bu edip ýören zatlaryňy bilip, düşünip edýäňmi, ýa düşünmän? Ilki şuny soraly” diýdik. Düşünmeýän bolsaň, düşündirmek parzymyz, düşünip edýänem bolsaň, aýtmak-diýmek, beýtme diýmek borjumyz. Nesihatymyzy alsaňyz, elbetde...    Dogrusy, ol bu ýaşulularyň ýüzlerini garaňka tutup gelmelerini halamandy. Ediljek gürrüňem çen bilen aňman duranokdy. Gapdal goňşusy, ençe ýyl duz-emek bolup tirkeşen dosty, indi birneme ara sowuklyk düşen halypasy birki sany ýaşulyň gürleşmäge geljekdigini, bu barada ilki özüne sala salandyklaryny, gepe düşmän duran adam däl, özüňiz baryň-da gürleşäýiň diýendigini aýdyp goýupdy. Şonuň üçinem ol diplomatiýany elden bermedi. Ýylgyran bolup:- Gelen bolsaňyz, gowy edipsiňiz. Aýdyp oturyň, näme bolmaýan iş edipdiris? - diýdi. Sorag kesgitli goýlansoň, ýaşulularam daşdan aýlap oturmadylar:- Soňky döwürde ýazýan, aýdýan zatlaryňyz ynjalykdan gaçyrýa bizi... - diýip, Aktuwak aga söze başlady. - Ilki “Bizi ýalkan” diýdiňiz. Birhili bolduk. Sebäbi adam ýalkap bilmeýä, diňe Alla ýalkap bilýä diýýärdik. Onsoň ymmat täzelemek meselesini orta atdyňyz. Onuň-munuň ymmatyndan diýdiňiz gidiberdiňiz. Ýadyňdadyr, Gökdepede Seýitli daýyň aýdardy, Orazly götdaryň ymmaty diýip bir gürrüňi. Ýaňgalaň gädiginden ýagy çozup duransoň, jar çekilýän borly: “Kim götdar bolsa, ýagy görende zarladyp durmaryn öýtse, çyksyn-how gädik saklamana” diýip. Orazly diýip biri “Men götdar” diýip çykýamyş her sapar. Ana onsoň şol Orazly gädik saklap, şindiki gümrükçileriň käbiri ýaly, uly tirýek söwdegäri bolup gidenmiş. Garransoň onuň öýi şire çekilýän merkeze aýlanypdyr. Bir süpük neşekeş barýamyş bu merkeze-de, birki baş sorjak bolup. Orazlam ondan kimiň ymmatydygyny soraýa. Olam Muhammet ymmaty diýýä. Bu jogaby eşiden Orazly: “Tur, göteril-aýt” diýip kowýa. Bu neşekeş burnunyň suwuny çekip, gapydaky talabanyň ýanynda zeýrenýä diýýä onsoň. Olam bolan gürrüňi sorap, sen ýalňyşypsyň, täzeden bar-da, Orazly götdaryň ymmaty diý, şonda keýpiňi köklärsiň diýýä. Neşekeşem şol aýdylany edip, tirýek çekýä onsoň. Bu zatlary şol neşekeşiňkä öwürdiňiz-le, walla...Ara agyr dymyşlyk düşdi. Gülmeli, ýylgyrmaly zada hiç kim ýylgyrmady. Gürrüň gezegini Atamyrat işan aldy:- Bulam owarram diýsek, soň “pygamber” diýip ýazdyňyz. Ýene geň galdyk. Muhammet alaýhyssalamyň iň soňky pygamberdiginem inkär etdi bular diýdik. Onsoň, tobaestagpyrylla, ýerde arak içilip bina edilen jaýy “jenneti allanyň köşki” diýdiňiz. Pereň ussalary salypdyr onam, zynahorlugyň ösen ýerinden gelen... O nähili jenneti Allanyň köşkümiş ol, içinde uzakly gün ýalan sözlense?.. Indem has gönüläp, günä-gargyşa boýy bilen çümen bir bendäni “haktagala”, “Alla” diýip ýazýaňyz... Bu ýazýan zatlaryň nädogrudygyny, bendeden hudaý ýasamagyň gabahatdygyny bilmän ýazýaň diýsek, altmyşdan agypsyň, burnundan aňyrsyny gözi görmeýän ýaş-eleň däl... - Atamyrat işanam şu ýere gelende dymdy. Onuň sakgalyny çeýnäp oturan ýoldaşyndanam ses çykmady.Aşhana bilen aralykdaky tuty serpilip, gara döw ýaly daýaw pyýada iki çäýnek çaý alyp geldi hem ýaşululara edep bilen salam berdi. Şahyr oglunyň adyny tutup, ony ýaşululara tanytdy hem onuň gaýnynyň çagalykda patşa bilen dost bolandygyny ýatlady. “Belki, tanaýansyňyz, golaýda patşa bagyşlanan goşgular kitabam çykdy, oňa gowy synam ýazyldy, professor ýazdy” diýdi. Soňundanam, edýänimiz şu diýýän ýaly, içýakgyç ýylgyrdy. Bu gürrüň sakgalyny çeýnäp oturan Aktuwak aganyň halys alla çetine degdi gerek, olam içýakgyç ýylgyryp gürledi:- Bu şol goşun gullugyndaka çaga zorlap, ýyl alyp ýöreniňmi ýa beýlekiňmi? - diýdi. Şahyryň ýüzi boz-ýaz boldy. Ýöne ol yza çekilmegiň, gowşamagyň deregine “...batdyňmy - boýuň bilen” diýlenine eýerdi:- Hawa, şeýleräk bir düşünmezlik boldy. Ýöne indi harby gazýetde işleýä, karetä gatnaýa, kapitan çini bar...- Bolubilýä, azaşan yzyny tapsa ýagşy, tüweleme! Polkownigem bor bi basym - diýip, Atamyrat işan gürrüňiň jylawuny öz eline almaga çalyşdy. - Kejeleşik gerek däl bu ýerde. Bize düşünişmek lazym, şol umyt bilenem gelindi. Ýogsa gelinmezdi - diýip, ol birden gyzyşan gürrüňe sowuklyk, paýhas çaýdy. - Siz bir uly iliň sylagly şahyry. Owazly, mana baý goşgularyňyz bar. Bi görünýänleň içinde mazaly saýlanyp dursuňyz. Tüweleme. Ilem bilýä muny. Ondan-mundanam soraýan men, şahyrlaryň içinde haýsy ýagşy diýip. Ozallar hormatyňyz has uludy. Bi diňe size däl, Allanyň beren zehinine hormat edildigi. Şahyrlyk hudaý tarapyn berilýän zat. Her kim eline galam alyp, ýazyberip bilmeýär. Emma indi şol Alla tarapyn berlen zehine kölege düşdi şekilli. Il-gün size gyýa garaýa, gahar edýä...Hemişe-de öz zehini hakynda gürrüň edilende bolşy ýaly, bu gürrüň şahyry çalam-çaş edip söküp taşlady. Ol hatda äýnegini aýryp, gözüniň owasyna ýygnanan we togarlanyp aşak inerli bolan  ýaş damjalarynam süpürdi. Ýeňsesine öwrülip, agyr günde hossara gözi düşen çaga ýaly hamsykdam. Ýaşulular muňa näme diýjeklerini bilmän dymdylar. Onýança şahyr özüni dürsedi. Aktuwak aga gürrüňi dowam etdi:- Bu abraýyň aňsat gazanylmanyny bilýäs biz... “Bagyr azaplary” diýip ýazýaňyz-a özüňizem. Dogry şol. Diňe bagyr däl, ýürek, beýni, aň azaplary olar, belki-de. Ýöne indi şol azaplardan soň çemçeläp ýygnanyňy çanaklap dökmek birhili dälmi?..Şahyr haşlap bir dem aldy-da, içerä göz aýlady:- Taňrydan gizlemedigimi sizdenem gizlejek däl, agalar. Serediň şul içerä, heý, artyk zat barmy? Ýüzi suwluja hala gözüňiz düşýän bolsa-da aýdyň. Baýa-bege, meslikden bögürip ýörene meňzeýänmi?- Ýok, hudaý saklasyn, arassaja, ýöne gaty pukara öýüňiz bar ekeni. Dogrusy, uly şahyr şeýle ýaşaýandyr diýip pikir edemzokdyk. - Atamyrat işan bu sözi çyn ýürekden aýtdy. Şahyr ýene gözüne ýaş aýlady:- Hak sözüňiz üçin sag boluň, agalar!.. Gürrüň konfidensial bolansoň, menem ýüregimdäkini gizlemäýin. - Ol Aktuwak aga ýüzlendi. -Siz wagtynda ýokary partiýa mekdebini bitiren, uly döwlet işlerinde işlän adam, Aktuwak aga, köp zady gördüňiz, bilýäňiz. Seýitli daýym Akmeret han barada-da kän gürrüň bereredi. Belki, onuň atly gelip, ýaşulularyň otyrýerine depişini, “Hany, Allany çagyr göreýin, kömege gelýämikä” diýip, çiş ökje ädik bilen adamlaryň daraklygyna basyp aýlanyşyny eşidensiňiz. Emma millet şonda-da çydap otyrmyş. Bi hanam Akmerediň oýnuny edýä, beter edýä belki-de. Milletem otyr. Çydaýa. Çydamadyk, garşylyk bildiren nähili günlere düşýä, olam belli. Muny sizem görüp otyrsyňyz, bizem... Mertligi gutaran, erkekligi unudan millet bi, belki-de... - Ol şeý diýip, äýnegini düzedişdirdi-de, indi näme diýerkäňiz diýýän ýaly. gürrüňdeşleriniň ýüzüne mölterildi.- Edil beý diýmeg-ä gabahat bor, ilçilikdir... - diýip, Aktuwak aga bu sözi gaty görenini bildirdi. - Ine, gapdal goňşyňyz, sizçe özüni gowy görýän ýazyjy abraýyny saklap otyr-a! Ýa oňa size gerek sylag-hormat gerek däldir öýdýäňizmi?..- Gapdal goňşuly gürrüňi goýalyň, her kimiň öz işi bu zatlar - diýip, şahyr ýarasyna basylan ýaly çytyldy. Soňam gönüledi: - Gowusy, men siziň başda beren soragyňyza jogap bereýin. Bilip edýän agalar men şul işi, düşünip aňyrsyna geçip edýän. Iliň sögýäninem bilýän, gargaýanynam, gelip göni aýdýanam bar. O nämüçin beýdýäň diýersiňiz, oňa-da jogap bereýin. Ýöne bu gürrüňi biraz aňyrdan aýlamaly boljak. Ýadyňyzda bolsa, uly iliň guwanjyna öwrülen bir ussadymyz bardy. Pohly akademikligi rowa görmän, aýagyndan ýazyp, garşysyna topar gurap, ahyry ýüreginden tutduryp öldürdiler. Hana, onuň aýak tozuna degmeýän akademik indi... Hemme ylymlaryň doktory, üç gezek gahryman... O bolsa altmyşam ýaşap bilmedi. Gowy bolsaň, etjekleri şol. Ýüregiňi tutar gidersiň, çagalaryňy döküp. “Şul-a şeýdip, il diýip gitdi, çagalaryna bir goltgy edeli” diýen tapylmaz. Ýogsa uly ildir. Gyssansaň, jaň edere adam ýog-a munuň içinde. Işden aýrylyp, aýak astyna taşlanan bolsaň, iň bärkisi trubkany alyp, geplemän goýarlar... Ozal üzeňňiňden üç geçýänler salam bermezler. Aýagyňy süýräp, köwşüň apgyrdyna basyp ýörşüňe heşelle kakyp gülerler. Bu zatlary gördük. Halypaň garşysyna edilen zatlary soň biziň garşymyza gönükdirdiler...Aktuwak aga ardynjyrap, gürrüňi böltejek boldy. Şahyr elinii galdyrdy:- Sözümi bölmäň. Siz aýtdyňyz, menem aýdaýyn. Gydyrdanyp, gözümiň köküni gyryp elli ýaşa ýetdim. Zähmetsiz, azapsyz bir günüm geçmedi. Çagalarymy terjimeden ekledim. Ahyrynda söz hukugymy kemsitdiler, gepletmän zaldan kowdular...- Özüňiz çykyp gaýdypsyňyz diýip eşitdik biz-ä - diýip, Atamyrat işan oturyp bilmän dillendi.- Tapawudy näme, söz berilmese, garşyňa dildüwşük gurlup, arkaňdan patşa bilen söwda edilse, pohly redaktorlykdan küşdüňi berip, bir setiriňi çykarman, döwüm çörege zar etjek bolsalar, kowuldygyň, depildigiň bolman, näme bolýar eýsem? Gapdal goňşam şo günde şu wagt. Bir setirini çykaranoklar. Ýogsa, ömür goýup kitap ýazýa... Iki sözüň başyny çatyp bilmeýänlerem başlyk, redaktor...Ýaşulular näme diýjeklerini bilmän dymdylar. Şahyr buza dönen çaýyndan owurtlap dowam etdi: - Eýlelem birleşdi, beýlelem. Dildüwşik edildi. Birleşibem haramzadalyk etdiler, wezipe paýlaşdylar. Zat dawasyny gurdular. Halk, ýurt ozalam ýatlarynda ýokdy, soňam ýatlanmady. Söz azatlygynam çaldylar butlaryna, adam hukugynam. Azlygyň hukugy diýlen zadam. Aldygyna-da çypdyryp ýazyp başladylar. Serdar, pähimdar, milletiň atasy, taňryň kölegesi... Onsoň men iki ýoldan birini, halypam ýaly, ýüregi tutup ölüp gitmäni ýa-da haramzadalyga haramzadalyk bilen jogap bermäni saýlamaly boldum. Üçünji ýol meniň üçin ýokdy. Çagalarymy selpedip, ýurt aşyp biljek däldim. Onsoň “Gel, ýaryşsaň, garasaç, goý, haramzadalykda bolsun! Kümsüklige kümsüklik bilen jogap bermeli” diýdim. Serdaram diýdim, Allatagala-da, bir poha gireňsoň, gyrasy näme, ortasy näme. Agyrysyna çydasa, müň ýaşasyn ilem... Söz tapman durusmy biz ýalan sözlejek bolsak? Alyň ýalany näçe gerek bolsa! Käbirleriniňki ýaly çöpejanbitdi ýalanam däldir, bakylan öküz ýaly, bögürip, şahy bilen ýer süsüp ýören ýalandyr! He-he... Biziň depilşimize tomaşa edip oturjakdy, şundan gowy güne mynasybam däl il... Goý, horlansyn. Indi gelip maňa aýdýalar, çagalar gedaý gezýä, aýal-gyzlar köçä çykdy, türkmen türmede gyrylýa diýip. Öň nirdediňiz, näme pikir edýädiňiz? Entegem erbet bor, bu dagy näme... Ýöne indi giç, otly gitdi. Yzyndan kän kowmaly borsuňyz. Muny biz öňünden aýtjak bolduk, aýtdyrmadylar. Diňlemediler. Dil düwüşdiler. Anha-da netijesi... Muny özüni aklajak bolup diýýändir öýtmäň...Atamyrat işan söz gezegini aldy:- Ilden öýkelemek bolýa bi. Onsoňam özüňiz ýazýadyňyz-a, ar almak gullaryň duýgusy diýip...- Hawa, ol şeýle. Ýöne gulçulykda   dogulsaň, gul bolubam ötmeli eken.  Uly il kaýyl gulçulyga! Wezipe berilse, men diýenler aýak ogşaýa... Il çydasa, bizem çydarys. Gaýta nirede içýakgyç sözler tapyp gamçylarysam. Bu-da bir göreş bilene. Özboluşly demokratiýa ýaly, elbetde. Içden urmak diýilýä muňa. Daşdan urýanlaryňkydan has täsirlidir, belki. Ilde ýigrenj-ä dörederis-dä bolmanda... - Şahyr äýneginiň ýokarsyndan syrygan deri syldy.- Pelek işini bilip bolmaz. Birden bi ýykylsa näme diýjek onsoň? - diýip, işan pursatdan peýdalandy.- Bilgeşlin, halkda zalyma ýigrennç döretjek bolup etdim diýjek, he-he... - Şahyr alaçsyz ýylgyrdy. - Onsoňam indiki geljegiň mundan gowy boljagyny kim bilýä. Oňam goltugyna garpyz bereris...- Könekesirli bir mollamyz bar. Şol bir gün ol kasam ýazyp, aýagy çüýrän halypaňyzyň öýüne barypdyr. “O galan ýeke aýagyňy göre sokup otyrsyň, o dünýäňi ýatla, ýalan ýazmaňy bes et” diýipdir. Olam-a siziň adyňyzy tutup, Gulamalydan basylmajak bolup edýän, ýogsa etjek işim däl diýýämiş...Şahyr indi biraz merdemsi ýylgyrdy:- Oňam bir sözi bormy. Men onuň gutaran adamdygyny şol soňky gurultaýda tribunadan aýdyp gaýtdym.- Onda näme soň ýene “Halypa” diýip ýazyp ýörsüň? - diýip, Aktuwak aga sadalyk bilen sorady.- Taktika-da... - Şahyr eginlerini ýygyrdy. - Bu kyn, elbetde, ýöne etmeli bolýar. Bolmanda her kimiň pohuny özüne iýdirmek üçin şeýtmeli... Ýogsa göreniň hapasyna çolaşar ýörsüň. Indi şol soňky gurultaýda ýer depýänleriň bolup ýörşüni görýän, türresini süýräp. Kimi köne maşynynda kireý edip ýör, kimi ady başlyk, jübüsi boşluk bolup ýör, garaz, ile gülki-dä... Janym göneneýýä... Ha-ha... Adalat bilen hakykat ulus ile gerek bolmasa, Gulamala näme üçin gerek bolsun? Onsoňam Mirhaýdarlara ozal ýetdiripmi adalat, indi ýetdirer ýaly... Ýykyl, ýumrul loly dünýe diýmändirlermi, he-he... Içi ýananyň gülküsi bi. Ýöne başga-da alaç ýok. Halkyň şeýle bolsa, iliň derejesi şu bolsa, nätjek dagy? Türmede haram ölmegem-ä çykalga däl, belli...Ýaşulular her neneňsi çynlakaý gürrüňe garaşanam bolsalar, beýle açyklyga garaşmandylar.- Açyk gürrüň etdiň bolsa-da - diýip, Aktuwak aga pikirli gürledi: - Ýöne bi mertligiň däl, ejizligiň açyklygy şekilli...- “Bite gahar edip, ýorgan otlamak” bolýa bi... - diýip, Atamyrat işanam gaharly ardynjyrady.- Bilýän. - Şahyram ardynjyrady. - Ýöne men aýdyp otyryn-a, şol ýorgan ulus ile gerek bolmasa, bize gerek däl diýip. Ilki bilenem biz ýorgandan çykarylmaly  bolsak, ýerimize bir şermendäni salyp, edýänimizem şu diýjek bolsalar, goý, ýansyn şol ýorgan! Ýanymda duran grafindäki suwam sepjek däl men indi o ýorgana. Özümi oduň üstüne oklap söndürjek bolmag-a beýle-de dursun...- O bäş sany haramy ulus il däl-ä! - diýip, Aktuwak aga-da sesini endiredip gepledi.- Ulus il bolmasa, şol ulus iliň wekilleri şolar. Ulus iliň adyndan gürleýänler. Hersi bir tarapdan. Wezipe-de şol esasda paýlaşylýar. Onsoňam ulus il bu bolýan zatlary sessiz synlap otyr, alsyn indem almytyny. Il çydasa, bizem çydarys. Goý, haramzadalyk bolsa, haramzadalyk bolsun... Bolmanda-da begzada bolup ýördügimiz däl. He-he...Aktuwak aga Atamyrat işanyň ýüzüne soragly seretdi.- Görüň-dä, özüňiz özüňizi depeleýäňiz beýtseňiz. Dost islegi däl, duşman niýeti amal bolýa. Siz öz duşmanyňyzyň tarapyna geçip, öz garşyňyza göreşýäne çalym edýäňiz. Sebäbi duşmanyňam niýeti garşydaşyny gözden düşürmek, biabraý etmek. Bir döwüm çörek diýib-ä etmeli iş däl bi. Çörek tapylar, abraý tapylmaz. Duşman güler...- Gülübersin, içi ýanyp güler gülse-de. Biabraýçylykdan, masgaraçylykdan ölen ýok. O döwür geçdi. “Namysly, edenli pälwan galmady” diýilýäni. Ýykylsaň, galdyrjak tapylmaýa, agzyňa suw damdyrjak ýok bi milletde. Gaýta güljekler, gybat etjekler. Goý, etsinler. Menem ýumşak kürsüde oturanymy, owadan maşyn münenimi biljek. Bir topar nadarany güldürenimden, birine ýallaklajak. Öňem aýdylypdyr, “Günüm üçin günim oglanny huwwalaýan”, “Köprüden geçýänçäň doňza daýy diý” diýip. Onsoňam diňe men däl, tüweleme, ilçilik, ýeke goýberenoklar, molla-işanam metjitde hutba okaşyp otyr... He-he...- Biz bu gepi bir-birege gyjyt berjek bolup başlamadyk - diýip, Atamyrat işan gurşup ugran aýaklaryny çalşyrdy. - Iliň abraýly adamlary biabraý bolmasyn, bu zatlar beýle gitmesin, herki zadyň çeninde saklanmagyň bir çäresi tapylsyn diýip başladyk...     Aktuwak aga-da bu gepe baş atdy:- Ýalňyşan diňe siz diýmekçi bolamzok biz. Ýalňyşan kän. Ýöne ahyry zeleliň ýaryndan gaýdylsa-da peýda...Şahyr gülümsüredi:- Beýle gürrüňler ozal kän edildi. Men diýen intelligent kişiler etdiler onda-da. Emma ertesi gidip, beýleligine döndüler. Soňam arkadan gelip pyçak urdular. Siz bu gürrüňleri ýaňy gozgap ýörsüňiz. Ara gaty açyk şekilli. Bar bela-da şundadyr, belki.  Bize düşünişmek kyn bolar. Bilmedim. “Dinden çyksaň çyk, ilden çykma” diýleni. Iliň ýoly-ha şu, tersmi-dogry, barýan ýolumyz. Agzyna mikrofon tutulan çypdyryp başlaýa. Ýogsa şolara şeýt diýýänem ýok. Biz ýaly mejburam edenoklar, çöregem şondan iýmeli däl...- Göreldesinden, olaram size seredýäs diýýäler - diýip, Aktuwak aga başyny ýaýkady.- Gowy göreldämiz-ä eýermediler. Döş gerip orta-da çykyp gördük, ýa başga çykyp ýörenler bar. Çyn sözi üçin türmä duşüp ýörenem ýetik. Biri barýamy şol halkyň... Bi millet üçin jan çekmän, “Ölşüňe görä gömşüm” etmek dogry...- Beh, biz düşünişjek däl-ow - diýip, Aktuwak aga telpegini başyna geýdi. - Şeýleräk boram çen etdim özi. Il bilýä, baryp oturmaň diýip, öňünden aýtdylar...- Gaty görüşmesi ýok - diýip, şahyram gürrüňi jemleýän ýaly etdi. - Şol il diýip, ýokardan ýykylyp, soň ýene itiň güni bilen sana geçdik. Indi ol ertekilere ynanar ýagdaýymyz ýok. Bäş gün ýalançyda biraz dem alasymyz gelýä. Iliňki ýaly, çaga-çugamyz bar, ýaşamaly. Başga günämiz ýok. Galanynam Allaň özi görüp-bilip oturandyr, bendesine galmandyr bizi ýazgarmak. Kim näme diýse, öz işi...- “Ýalanyň soňy waý” diýlendir öz-ä! - Aktuwak aga bu sözi ýerinden turup aýtdy.- Bizem ozal şeý diýip kän ýazdyk - diýip, şahyram ýerinden turdy. - Ýöne heniz-ä “waý” görnenok. Gaýta nirede mes ýaşaýanlar ýalan sözleýänler... Şolaryňky ýörgün...- Bar maksat meslik däldir-ä, şükür-kanagatdan, pukara günemadan beýik zat barmy düşünene - diýip, Aktuwak aga gapa ýöneldi.-Wah, şol pukara günümize goýulmansoň edýäs-dä bizem şu zatlary - diýip, şahyram söz alyp galmady.- “Haramzadalyga haramzadalyk” diýsene onda? - diýip, üçünji bolup dikelen Atamyrat işan donunyň syýyny düzedişdirdi. - Bolýa-da, “Geçinem öz aýagyndan asarlar, goýnam”. Ýöne geljek nesillerem-ä bardyr. Olaram-a bi ýazylýan zatlary okar soň...Şahyr gaharyny basyp, kynlyk bilen gürledi:- Diňe gazýete çykanyny okmaz-a geljek nesiller, ýazylýan zatlaň. Stoluň çekerine, sandyga basylan zatlaram okar-a!..Gürrüň şu ýerde gutaraýmalydy. Emma Aktuwak aga şahyryň ýüzüne çiňerilip durdy-durdy-da, ýene bir zat tapdy:- Bi, başga milletler hak söz üçin pidakärlik edeniň  ulugyz halyna, binika çaga dogran ejesini mukaddesleşdirýä, depesine göterýä, ogluny pygamber edinýä welin, siz ata-eneli, uly iliň tanaýan ogullaryna hak sözi üçin haramzada diýiberýäňiz-le?!. Şony bir etmäň bolmasa!..Şahyr bu söze-de müýnürgäp durmady:- Aý, onam keýpine, öz erkimize edemzok. Et diýilýä, etmeli bolýas. Ýöne belli, haramzada diýleni bilen, haramzada bolup barýan ýok. Muňa ilem düşünýä, şol sögülýän bendelerem. Biz diýmäge çydaýas, olaram çydarlar-da...- Aýdylan sözüňem-ä günäsi bardyr - diýip, Atamyrat işanam soňky sözüni aýtdy.- Onam bilýäs, molla aga. Bize-de ene-atamyz terbiýe-tälim berdi. Beýle tüntaw däl. Ondan ötri, bir ýalan söz aýtmaly bolanda, “Günäsi biziňki däl, bizi şu güne salanlaňky” diýýäs...Şu-da bu uly gürrüňiň soňy boldy. Şahyryň gara döw ýaly kareteçi oglam çykyp, ýaşulular bilen edepli sagbollaşdy. Şol ikaralykda-da pyşyrdap, şahyr Aktuwak aga ýene bir zatlar diýdi.Çatrykdan öwrülenlerinden soň, Atamyrat işan şahyryň näme pyşyrdany bilen gyzyklandy.- Konfidensial gürrüňdir, hiç kim bilmesin diýýä-laý, bedibagt... - diýip, Aktuwak aga paýyş sögündi.- Häýt-häýt! - diýip, Atamyrat işan ony haýalçyratdy. - Bolmanda-da amanat gürrüňi ile ýaýyp ýörüp bolasy ýog-a...Indiki çatrykda olara milli howpsuzlyk komitetiniň gyzyl “Jipi” garaşyp durdy..                                                                                                                                                                                             31.10.1999 BAŞIZM ZAMANY Labyrdan çykmagym gümana,Umman derýa, amman-amman...Aýdymdan. Türkmençilik, gapydan gelene “git” diýip bolanok. Ýakyn garyndaşyň ýa tanşyň bilen tirkeşip gelseler-ä hasam. Ýöne şo gezek aýda-ýylda gara salýan agam bilen tirkeşip gelen suratça gaty “git” diýesim geldi. Emma çydadym. Sebäbi bu ýerde öz günämem bardy. Agam ilki jaň edip, goňşy mikroraýonda klasdaşynyňkyda oturandyklaryny aýdypdy we meniňem şol ýere gelmegimi sorapdy. Ýanynyň ýoldaşlydygyny, şonuň menlik gürrüňiniň bardygyny syzdyrypdy. Klasdaşy uzak ýyllar söwdada işlän hem soňky az wagtlyk ýazylganlykda merkezden birbada üç jaý satyn alan täze baýlardan bolansoň, onuňka barasym gelmän, agama özüňiz geläýiň diýipdim. Emma olar gapydan girenlerinden ýalňyşanymy bildim. Agamyň ýoldaşynyň agzyndan haplap uran arak ysy aňrymy bärik getirdi. Ýöne soňky gürrüňler arak ysyndan has aýylganç bolup çykdy.- Etrabymyzda Öwez diýip biri ilki aýaly bilen ejesini, soňam özüni heläkledi... Ölmänkä ýetişip, “Nämüçip beýtdiň?” diýip sorapdyrlar. “Köçede el serip ýaşanlaryndan, ýaşamasynlar” diýdim” diýipdir... Şuny bir gowy edip ýazsana!..- Ynanyljak gürrüň däl-laý munyň! - diýip, men onuň ýüzüne dikanladym.  Ol dyzyna urdy:- “Surata düşürip ber” diýip, milisiýa bölümine çagyrdylar, şol ýerde eşitdim. Öý durşuna läş bolup ýatyrmyş...- Düşürdiňmi onsoň surata?- Wah, etmedim-dä! Ýüregim bolanok oň ýaly zada. Eşidenimden ysgynym gaçyp, lampa oturaýypdyryn...- Milisiýaň öz suratçysy ýokmudy?- Şo wagt ýok ekeni. Bir ýere gidipdirmi, nämemi.- Başga näme eşitdiň onsoň?- Milisiýadamy? “Aý, neşeden azarlap eden işidir-dä” diýip gürrüň etdiler. Soňky ýyllarda hiç ýerde işlemänmiş...- Soňky ýyllarda işleýän barmy bolmanda - diýip, dymyp oturan agamam gürrüňe goşuldy. - Ýöne sen suratyny almaly ekeniň. Dokument bordy.- Aý, surata alaňda-da, getirip görkezip bilesiň ýok-la. Soň bir ýerde çyksa, gelip öz ýakaňdan tutarlar-da... - Suratçy ýene arak ysyny kükedip pallady.Bu gürrüň meň öňem püre-pürlenip duran sabyr käsämi mazaly dolduryp-dökdi:- Janynyň toşapdygyn-aý bi milletiň! Hemmesi özüni gaýgy etjek, çeke durjak, çöp gymyldatjak däl. Senem bir çetinden gyrlyp ýatyr diýip ýazmalymyşyň. Düýnem biri gelip: “Türmede garyndaşymy urup öldürdiler, onuň kamerasynda bir gijede sekiz tussag özüni asypdyr, şony hiç kime aýtmasyn diýip edipdirler” diýýä. “Adyny-familiýasyny, adresini aýt” diýseňem, “Meni bulaşdyrarsyň” diýip gaçyp gidýä... “Tohumlyk galarsyňyz-ow siz!” diý-dä...Agam käsesindäki çaýyny owurtlap, ýoldaşyna ümledi:- Çaýyň sowady-ow! Şo käse çaýy iç, ýöräli onsoň...- Bu wagtdan soň nirä ýörejek? Ýatyp gidiberiň - diýip, üç ýyl bäri işsiz kösenip ýören agamyň iç işikde çykaran ýyrtyjak köwşi göz öňüme gelip dillendim. - Hem bir oturyp derdinişeris. Görşübem bolanok hemişe. Çagalary alyp geläýmel-ä!..- Aý, geleýin diýip, gelip bolýan zamana boldumy! Şul duşdy-da, seni göreli diýensoň hem elin maşyn bolansoň gaýdaýdym bi saparam... Sen bu wakany ýazyp, bir zadyň üstünden baraýma. Dokument goýmaz bular. Tassyklajagam tapylmaz. Eger gözüniň alnynda birini kerçäp dursaňam gaçar bi millet. “Görmedim” diýer. Ýöne muň diýýänini uly il içini çekip gürrüň etdi.- Bolmajak zat ýok bumat, çyndyr, oňa şübhelenemok - diýip, agamyň içgili ýoldaşy bilen ýola ugrajak bolmagyny halaman dillendim. - Ýöne siziň bu ýagdaýda ýörejek bolmaňyz birhili...Agam ýylgyryp elini egnime goýdy-da:- Meň agzymyň arassadygyny bilýäň-ä, maşyny özüm sürýän - diýdi. Ömür özdiýenliliginden kösenip ýören agamy ýoldan alyp galyp bilmejegime düşündim hem onuň çagalaryna bir zatjyk iberjek bolup hysyrdanyp başlan aýalyma ümledim.Gijeki myhmanlar gitdi. Meniň welin ne ýatyp mazam boldy, ne-de ýazyp. Durşuna läş bolup ýatan öý göz öňüme geldi durdy. Arasynda “Köçede el serip ýaşanlaryndan, ýaşamasynlar” diýip pyşyrdaýan betbagt türkmeniň sesem eşidilýän ýaly boldy. “Bi ne bedähet zamana bold-aýt? Bi millet şeýdip gyrylžak ýatžakmyka indi? Heý bir ýaşajak boljagy, pikir etjegi, iş bitirjegi tapylmazmy? - diýip, uzak gijäni düşegimde togalanyp hem dik oturyp geçirdim. - Ýa hemmesi ikiçäklikde zeýrenen bolup, işe gezek gelende busup geçäýjekmikä?” Daňyň ujy çala çyzylandan krossowkamy geýip, daşaryk çykdym. Garasuw bolýançam leňkildedim. Daçada ertirden agşama ýer depýän garry ýazyjynyň “Bu döwürden diňe ölmän geçjek bolmaly, pikire basdyrmaly däl, fiziki iş bilen meşgul bolmaly” diýen sözlerini ýatlap ylgadym. Ýöne agşam ýatmamsoňmy ýa siňirlerimiň kiriş ýalylygyndan, oturyp-turup maşk etjek bolsam, aýaklarym saňňyldady durdy.  Tasdanam jalkyldap arkan gaýdypdym. Gözümiň öňi ümezläp, başym aýlanyp başlansoň dyz epdim hem wagty bilen ýerimden galyp bilmän oturdym.Bu ýagdaý bir hepde-on güne çekdi. Her gün irden ylgamaga çykýan, halys bolubam öýe atýan. Pikir etmejek boldugymça beter bolýar, asyl şol bir pikirlerden başym garjaşdy gitdi. “Nähili millet bi, öz-ä gymyldy etjek däl, senem munuň derdine ýanmalymyşyň, ýazmalymyşyň. Siz näme meň üçin ýaşaýaňyzmy? - diýip, içimden hüňürdeýän. - Ýeri, men ýazdymam-da, heý, üýtgejek zat barmy? Okajagam-a ýok içiňizde” diýýän... Gijeki myhmanlarymyň gürrüňinden doly aýňalyp bilmän ýörkäm, “Biriniň iki sany çagasyny gapysyndaky guýa taşlap gidipdirler” diýen habar ýaýrady. Görgüli ene irden turup: “Waý, çagalarym ýog-eý” diýip bagyrýamyş. Goňşy-golam zähresi ýarylan ýaly üýşüp gelenmiş. Ahyram çagalar gapydaky guýudan çykanmyş...Bu habar meni edil aýagymdan alnan ýaly etdi. Agam bilen gelen suratçynyň “eşidenimden ysgynym gaçyp, lampa oturypdyryn” diýeni boldy. Asyl wagty bilen galyp bilmesem näme. Ýöne indi öýde oturyp mazam bolmajagyna, bu wakanyň anygyna ýetmesem ynjalmajagyma, ýazmanam bilmejegime gözüm ýetikdi. Onsoň wakanyň bolan ýerine, şäher alkymyndaky obada ýaşaýan tanşymyň ýanyna gidip görmek kararyna geldim.Tanşym melleginiň ýokary başynda bir zatlara güýmenip duran ekeni. Ol meniň maşynymy göreninden çaga ýaly begendi. “Şeýd-ä how, aýlan-a käte!” diýip, mellegiň aýagujynda duran ýerinden gyzjagazyna  gygyrdy. Dogrusy, men onuň “çaý goýuňuna” beletdim. Aýaly görgüliniň çaý diýlenden hökman naharyň ugruna çykžagyny bilýärdim. Şonuň üçinem ony bada-bat haýalçyratdym:- Çaý içjek däl-ow, sen çagalaryňa “otboý” ber, ýogsa-da häzir yzyma dolanýan. Ýör gowusy, şu töwerege aýlaň-çaýlaň edeli - diýip, özüni maşyna mündürdim. Ol meniň aladaly ýüzümden bir zatlar aňan ýaly dymdy hem biraz ýörämizsoň: “Eýgilikmi?” diýip sorady. Men oňa eşiden gürrüňimi aýtdym.- Hawa, şoňňaly bir iş-ä bolupdyr, - tanşym ýüzüni sallap çilim otlandy. - Şo gün irdenem onuň habary “Iň ula” ýetipdir. Ol milisiýaň irki swodkasyny okap, “Ýer ýykyň welin, tapyň kim eden bolsa” diýipdir. Şu wagt ýer ýykyp gözleýämişler. Goňşy-golamlaryna çenli soraga çagyrypdyrlar...- Kakalary ýokmuşmy o neressejikleň?- Bar-la. Şojagaz çagalaryny eklejek bolup, ýola gidipdir. Gazaklar tarapa... Ýük äkidipdir...- Beýle zalymlyk näme üçin edildikä? Ant içen ýaly, radio-telewideniýe-de hiç zat aýdanok...- Baý, senem... Bir awtobus adam Amyderýa gark bolanda aýdýamy olar. Radio-telewideniýe däl biziňki, hanyň hakyna tutan jarçysy. Şol näme diýip gygyr diýse gygyrýa, näçe gaýtala diýse-de gaýtalaýa...- Aý, hawa-da. Henizem şol orta asyrlar biziňki. “Myş-myş” bilen ýaşaşyp otyrys...- Hawa, “myş-myş-a” kän. Käbirleri dollar üçindir diýýä. Arada ullakan algy-bergi bolmagy mümkinmiş.  Bumat adamlar pul üçin näme eder diýseň ynanaýmaly. Ýöne şol aýalyň özem düzüw gezenok diýjek bolýalar. Hol seň bäriňde ýaşaýan sary altynjyly alny sakar sülçi derňeýämiş...Maňlaýyndaky bir çogdam ak saçy üçin “Alnysakar” at galan sülçi uniwersiteti biz bilen deňeçerräk gutarypdy. Men ony oguljygyny boýnuna mündürip çagalar bagyna barýarka ýa-da maşynly öýüne getirýärkä kän görýärdim. Sowugrak salam-salamymyzam bardy. Ýöne men şo mahal bu sülçi bilen “hä” diýmän ýoldaş boljagymy hem ondan ömür akylyma getirip bilmejek zatlarymy eşitjegimi bilemokdym. Garaz-haý, “Agtaran tapar” diýleni boldy. Men oňa şol elhenç wakanyň boldy diýlen gününden ylaýyk bir hepde soň pete-pet geldim. Alnysakar sülçi hemişekileri ýaly şadyýandy, agzy salamly, dili dogaly diýilýänlerdendi. Men muňa az begenmedim. Sebäbi bu ýagdaý maňa onuň bilen açyk gürleşmäge, islän zadymy soramaga şert döredýärdi. Şonuň üçinem men kän sypaýyçylyk edip durmazdan gürrüňe başladym. Ol mekirleç ýylgyrdy-da, şeý diýdi:- Bu hemişeki ýüzi agyr ýazyjy meň bilen näme beýle gadyrly salamlaşdam diýdim-le. Men häzir Babadaýhana barýan, ýola ýoldaş bol, baryny gür bereýin.Men diňe:- Öýe duýduraly - diýdim. Birsalymdan biz Alnysakar sülçiniň  sary altynjysynda Tejen ýolundan gaýyp barýardyk. Alnysakar sülçülik tejribesinden gür berýärdi, indi özüne-de rahadrak wezipe eýelemäge çen boluberendigini, etraplaryň birinde sudýalygy ýa prokurorlygy satyn almaga pul jemläbilse, gaty aýlyga daňlyp ýörmekden dynjakdygyny, onsoň o taýda-da birneme pul jemläp, merkezde ulurak wezipe edinmekçidigini düşündirýärdi. Ýöne meni bu gürrüňler gyzyklandyrmaýardy. Bahymrak guýuly gürrüňe başlanmagyny isleýärdim. Ahyry ol meniň agyr-agyr dymmagymyň sebäbine dogry düşündi. “Hä, seni o waka gyzyklandyrýandyr-ow” diýdi.- Hawa, men şo waka akyl ýetirip bilemok - diýip, öz ýagdaýymy boýun aldym.- Akyl ýetirmez ýaly zat ýok o taýda, - Alnysakar maşynyň çala aşak düşürilen aýnasynyň ýokarsyndan jytyladyp tüýkürdi. - Men ol aýaly görenimdenem çen etdim, şol çenimem dogry çykdy. Onda-da ilki goňşulary bilen gürleşdim. Olaryň biri onuň irden walalaýlap ugranda “Guýyny barlap görüň, guýyny” diýenini dilinden sypdyraýdy. Şondanam göwnüme güman gitdi...Sülçi ýene bir topar gerekmejek gürrüňleriň başyny agyrtdy. Dogrusy, maňa ony esasy gürrüňiň üstünden eltmek iş boldy. Ýol welin eýýäm ýarpydan agypdy. Ynha, haý diýmän Tejen görünjekdi. Meniň başda uzak ýol-la, hemme zady anyklap ýetişerin-le diýen çakymyň çykaryndan çykmazy ýakynlap barýardy. Onsoň men halys gönülemeli boldum. Sebäbi onuň myhman ýerimizde-de, gaýdyşynam agzyna aňkaryp oturyp biljek däldim, eger oturaýyn diýemde-de, muňa sabrymyň ýetmejegini bilýärdim.- Ynha, sen ýazyjy! - diýip, sülçi ýene gep owadanlamaga başlady. - Aýt hany göreýin, daş görnüşinden çaga dograndyr öýtdürmeýän, ýuka dodak, gözleri bagçebşiňki ýaly, endamy ter, alkymy ak, göwüsleri ýaňy ýetişen gyzyňky ýaly taýzaryp duran otuz bir-otuz iki ýaşlaryndaky mes gelin ärini ýola ugradyp, iki-üç hepdeläp ýeke ýatyp bilermi?- Adamsyna bagly o zatlar, ýöne bumat o diýýän mesligiň galdymyka? - diýip, men onuň aýtjak bolýan zadynyň soňuny eşitmäge howlukdym.- Gepem şol adam barada barýar-da. Ol aýal ozalam bir sklad iýen mesiň çagasy, indem zatdan kösenýäne meňzänok. Bedibargt äri hars urup gazanýa. Başyny etegine salyp, uzak ýola ýük äkidýä. Goňşularynyň bir-ä oňa “Ýola aýalyndan gaçyp gndýä-de” diýdi...- Ýeri onsoň, Mustapaňy aýtsana bahymrak!- Mustapa şol, hemmesini eden şo mes heleý.- O nähili? Öz çagalaryny öldüripmi? - diýip, men hopugyp soradym. - Näme üçin ahyryn?- Menem ilki şu soraga jogap gözledim. Guýa taşlanan çagalar ilki boglupdyr. Olaň ejeleriniň elinde, ýüzünde bolsa dyrnak yzy bar. Ol “Irden çagalam guýudan çykarylanda, el-ýüzümi ýyrtyp aglapdyryn” diýýä. Bu bolup biljek zat. Men onsoň “Bu işi kim edip biler öýdýäňiz, duşmanyňyz barmy? - diýdim. - Ozal çagalaryňyza, maşgalaňyza haýbat atan dagy ýokmy, pul, algy-bergi gürrüňiňiz barmy?” diýip soradym. Ol ilki bu soraglara gümmi-sümmi jogap berjek boldy, birdenem “Adamym ýola ugran gününiň ertesi irden bir nätanyş adam “Dollar bergiňiz bar” diýip geldi. Menem oňa ärim gelmän hiç kime dollar bermejegimi aýtdym. Ol “Görüberýäs oň ýaly bolsa” diýip gitdi” diýdi. Şu hili haýbatdan soň nädip ýeke ýatyp bilýänlerini soradym, dollar üçin kanala atylýan bar, maşynynda ýakylýan bar, öýi otlanýan bar, siz näme beýle arkaýyn diýdim. “Dogan-garyndaşlaryňyza hiç zat aýtmadyňyzmy?” diýdim. Ol muny hiç kime duýdurmandygyny, ýöne ätiýaç üçin agşamlaryna ýüwürjisini çagyrandygyny aýtdy. Onsoň ýüwürji diýilýäniň yzyndan çakylykçy iberdim. Özünem gelen badyna kabul etmedim, karidorda esli garaşdyrdym hem eýlesinden-beýlesinden geçip mazaly synladym. Ol müýnlüdi. Gara dere basdyryp, galpyldap otyrdy. Men ony ilki hiç zat diýmän, üç-dört gün ýeke adamlyk kamera taşlap, aç-suwsuz gynaýynam diýdim. Ýöne ýene ministriň gyssap durany ýadyma düşäýdi. Onsoň bada-bat hüjüme geçdim. Hemme zady bolşy ýaly aýtsa, az-maz kömek etjegimi, ýogsa-da bar günäniň üstüne syrykjagyny, atuw ýa-da ýigrimi ýyl aljagyny aýtdym. Ýalňyş görkezme berse, öz aýagyndan palta salýandygyny düşündirdim. Ol ilki berk durjak ýalam etdi. Ýöne gelnejesiniň agşamlaryna ýoldaş bolup ýatmak üçin ýüwürjisini çagyrandygy  hem “beýleki käbir zatlar” barada aýdandygyny duýduranymdan soň gowşap ugrady. Onsoň gapyny içinden gulpladym-da, “Hany eşikleriňi çykar” diýdim. Ol ilki buýtar-suýtar etjek boldy. Özi çykarmasa, zor bilen çykartjagymy aýtdym. Görsem, döşünde hem çiginlerinde köneräk hem täzeräk, asyl täp-täzeje gögeren ýerler, diş yzyna çalymdaş bir zatlar  bar. Boýnunyň ýüzünde gögümtil tegmiller görünýär. Bilinde, ýagyrnysynda dyrnak yzyna meňzeş yzlar bar. Men ol ýerlere barmagymy uzadyp: “Näme, pýan bolup, it bilen uruşdyňmy? - diýip soradym. Ol sesini çykarmady. - Ýa diş-dyrnak yzymy? Aýbygadym biriniň eline düşen ýaly-la sen?..”Sülçi ýene aýnanyň ýokarsyndan jytyladyp tüýkürdi. Gürrüňi gyzykdyrjak bolupmy ýa endigi boýunça, uzaklara seredip dymdy.- O näme diýdi onsoň? - diýip, dymyşlygy ahyry özüm bozdum. Sülçi parhsyz gülümsiredi:- Näme diýer? Diýere zady ýok oň... Onsoň ýene üstüne süründim. “Dawagäriň aýal bolmasyn, gardaş, onda-da oň ýaly aýbygadymy. Çamalagyňy çaşyryp bir eliňe berer welin, “Beh, bi dogrudanam meň çamalagymmyka?” diýer oturarsyň. Seňkem şeýle bolaýdy öýdýän indi...” diýdim. Ýigrimi üç-ýigrimi dört ýaşlaryndaky ýetişen ýigidem bolsa, köpi görmedik, ýuwaş-ýuwaşdan ýüzi ak tam boldy. Onsoň indi wagty geläýdi gerek diýen çen bilen: “Ýöne gelnejeň bar günäni seň üstüňe atýa-da... Bizem näme, aýalyň sözüne ynanmaly-da” diýdim. Ol gözlerini tegeläp, demi içine dolup, esli wagt gepläp bilmän oturdy. Men başymy ýaýkadym: “Daş sypatyňdan gelnejesini zorlajak oglan diýer ýaly däl” diýdim. Şampan çakyryndan boşan çüýşäni görkezip, hemme zady bolşy ýaly gürrüň bermese, häzir üç sany degenek pyýadanyň gelip, şonuň üstünde ýalaňaçlygyna oturtjakdyklaryny, türmede bolsa aýal zorlap düşeni umumy heleý edip ulanýandyklaryny aýtdym...- Munyň şantaž bolýar-a!- Bar işimiz şantaz-da biziň. Şantažsyzam bir jenaýat agtaryş bormy?- Onda etmedik işinem boýun aldyrsa bor-la! Stalin döwründäki ýaly, her gün agşamara eşekli gidip, Angliýa bilen Ýaponiýaň haýryna içalyçylyk etdimem diýdirip bolar.- Elbetde, oň ýaly ýagdaýam kän. Ýöne ol oglan etmedik işini däl, eden işini boýun aldy. Her gezek agasy ýola gidende gelnejesine ýoldaş bolýanyny, bir gezegem onuň özüniň gelip ýorganyna girenini hem “el urdy” diýip gygyraryn” diýip gorkuzanyny gürrüň berdi. Döşündäki hem çiginlerindäkileriň diş, arkasyndakylaryň dyrnak yzlarydygyny tassyklady. Bu o heleýiň erkek bilen ýanaşanda özüni bilmän edýän işleri ekeni...- Çagalary guýa atmak kime gerek bolupdyr onsoň?- Elbetde, ejelerine. Şo gije onlarda çyra öçüpdir. Olam çagalaryny irräk ýatyryp, uklandyrlar-da diýip, ýüwürjisi bilen işe başlapdyr. Hatda çagalar bilen aralykdaky gapynam ýapmandyr. Gije ýarym töwereginde-de içerdäki öçürilmän goýlan çyralar ýanypdyr we uluja oglunyň “Hih... Waý, kakam bir gelsin” diýen jynssyz sesi eşidilipdir. Gelneje söen ýigit hasyr-husur aýaguçda düýrülen ýorgana topulypdyr. Gelnejesi bolsa ogurlygyň üstüne gelen ogluna. Emma oglanjyk çykyp gaçypdyr. Haladyny geýmäge güýmenen heleý onuň yzyndan guýynyň ýanynda ýetipdir. Ýöne çaga şonda-da “Kakama aýdaryn, aýdaryn” diýip gygyrýamyş. Ejesi onuň sesini kesdirjek bolup agzyna ýapyşypdyr hem bogupdyr. Soňam agzy açyk guýa oklapdyr. Soň bu ýagdaý galmagala doganjygynyň yzyndan ylgap çykan hem bolan işi gözleri bilen gören beýleki çaga bilenem gaýtalanypdyr... Ýüwürji batyr bolsa yzyny garaman gaçypdyr...Men başymy tutup dymdym.- Onsoň maňa hemme zady bolşy ýaly dokumentleşdiräýmek galdy. O heleýi ýygnatdym. Ýokarka habar etdiler. “Ýok ediň-de atyň” diýipdir. Ýöne şondan iki gün geçip-geçmänkä menden “işi” aldylar hem bu barada hiç ýerde gürrüň etmezligi tabşyrdylar. Baý ýeriň adamsy tutulanda adaty bolýan zat, eýýäm ýaglamaly ýeri ýaglap ýetişen borlular diýdim. Ikarada aç it ýaly kaňkanam, ymsynyp galanam biz bolduk... Hi-hi-hi... - Alnysakar sülçi içi ýananyň gülküsini edip çylkasyz güldi.  Sary altynjy bolsa köçeleri çukanak-da-sukanak obanyň çetinden girdi.   - Başlygyň öýi şü - diýip, ýoldaşym durşuna mal ýatagy bolup ýatan howla sowuldy. - Birki sany goýnuny alyp gideli, ýogsa mal yzynda sermenip  öljek... Biri azalsa-da işi ýeňlär...Başlyk öýünde ýok ekeni. Kirlije hem döşüniň üstünde we eteginde iki ýeri dagy ýyrtyk köýnekli gyzjagaz bize çaý getirdi. Alnysakar meniň köýnegiň ýyrtygynda göz eglänimi gördi we ajy ýylgyrdy.- “Ýetişip barýan çaga, öýde-de bolsa abatja eşik geýäýmeli ekeni” diýensiň.- Hawa. Juda bolmanda iňňe-sapak alyp ýörmäýse-de boljak ekeni.- Bi çagalaň iňňe-sapaga eli ýetenok, gardaş. Daň çyzylandan meýdanda bular. Başlyk diýer ýaly däl bi, çagalaryny bek işledýä. Öz gektary bar. Dogry, näçedigini bilemok. Ýöne gowaçasynyň içinde ýeke çöp görmersiň diýip gürrüň edýäler. Şu çagalar edýä, biziň başlyklarymyz ýaly tussag ýa soldat işledenok bi. Işden gelensoňlaram-a özüň gördüň, işikde iki öküz, on-onki goýun baka dur, iki-üç ýüze golaý towuk... Ýene şu çagalar seretmeli... Ahyry başlyk geldi. Ol o diýen gürrüňçi adam däl ekeni. Ýöne myhmany içirmäni hem bahymrak yzyna ugratmany başarýan ekeni. Gazet habarçysy bolup kän komandirowka gidemsoň, bu professional endige öňdenem beletdim. Ýöne onuň özüniň içişmän içirip bilşini, geplemän gepledip bilşini ýeser gördüm. Ýeke özi gürläp, ýeke özi içen Alnysakar bahym “ýola taýyn” boldy. Uly ýoluň başynda, gapdalymda hyllygyny akdyryp oturan Şerlok Holmsa seredip, “düýş ýaly-aýt” diýdim. Ýöne indi rulda özüm otyrdym, bu meniň üçin gelşinden kän ýeňildi. - Ýene salan goýnuny görkezmedi... - diýip, nätekizräk ýerdäki sarsgyna oýanan  sülçi hümürdedi. - Öňki gezeg-ä nirede bir arrygyny tapyp atypdyr yzyma...- Beh, sen o diýen serhoşam däl ýaly-low - diýip, eşiden zatlarymdan agdar-düňderem bolsam, men onuň içgiden tersine öwrülen ýüzüne seredip ýylgyrdym.- Hawa, däl, ýöne maňa bumat serhoş görünmek sag bolup görnenden has amatly... Hi-hi... - Ol ýene irkildi. Ýöne ýene birsalymdan sarsgyna oýandy-da, başlygyň ýolda garbanarsyňyz diýip salan düwünçegini sermäp başlady. Agzy dykylgy arak çüýşäni çykarybam çylkasyz güldi: - Seret, şuňam ýartysyny salypdyr, hi-hi... - Ol aragy çüýşäniň bokurdagyndan owurtlap içip başlady. Ýöne meniň içip ýatar diýen çenim çykmady. Ol içdigiçe ukudan açyldy. Gelşindäkidenem dilewar boldy. Birdenem dikelip oturdy-da:- Sen näme menden “O zatlary nädip bildiňem” diýip soramadyň, hi-hi... - edip, çylkasyz güldi. - Ministrem haýran galdy, hi-hi... “Beýle çalt nädip gürletdiň ol oglany?” diýdi. Ýöne oňa aýdyp bilmedim. Saňa welin aýdyp biljek, hi-hi... Ýaz özüňem şu zatlary, ýöne adymy üýtget, hi-hi... Soň sudýa bolsamam ýazmaga material bererin. Meň ýazyjym bol asyl sen. Bile işleşeli. Ganoraryň ýarsy meňki bolmaly, hi-hi...- Şantaž edip bilipsiň, ony eýýäm aýtdyň-a maňa...- Ýok, şantažy hemme sülçi edýä, ýöne beýle çalt jenaýat açany bar diýip eşitdiňmi? Eşiden dälsiň, hi-hi...- Bi siziň işiňiz, bäş ýyllap şol ugurdan okadyňyz... - Ýok, okuwy sokma bikara! Okuw okaldymy näme? Kakam pahyryň arkasyndan, kitap gatyny açman gutardym-a uniwersiteti!- Onda perişdeler gelip, gulagyňa çawuş çakandyr-da...- Ha-ha... Olam däl! Tejribeden bildim. Öz tejribämden... Hi-hi...- O nähili tejribe? Ýa öňem şuňňaly wakalar bolýadymy?- Hi-hi... Gepem şonda-da! - Ol barmagyny çommaldyp, hil bir zat aýtjak ýaly, ýüzüme jüýjerilip seretdi. Soňra gapdalyndan eliniň tersi bilen alan  çilimini otlap,  uzaklary nazarlan bolup dymdy. Men özümi dedektiw filmlerdäki köpi gören jenaýat agtaryjy bilen oturan däldirin öýtmedim. Maşynyň salony çilim tüssesinden doldy gitdi. Aýnalary açyşdyrdym hem onuň sorag berdiresiniň gelýänini aňyp:- Ýene bir täsin zad-a aýtjak bolýaň sen? - diýdim. Ol çylkasyz güldi:- Bildiň... Tejribe diýýänimi aýtjak bolýan. Oňatja diňle şuny! Beýle gürrüňleri eşidip duranam dälsiň... Aýdybam ýörmez il meň ýaly... Hi-hi... Akdagda aýaldan oňmadyk bir agam ýaşaýa. Şoň ikinji toýundan başlandy bi zatlar. Gelinlik diýilýän aňyrsy görnüp duran ak köýnek geýip, bar-ýoguny güjeňläp otyr welin, içimden “Aý, meň agama eýgertmäýmese bi” diýip pikir edýän. Gözleri dagy ýanyp dur. Göni seretse, ýüzüňi aşak sallaýmasaň, nazaryny sowanok. Toýdan soň ýarym ýyl geçirip bardym onsoň. Agam pahyr, näme diýse tigirlenip, şoň diýeni bilen ylgap ýör. Öň ýaltady, ýatakdy, nebsini bilmezdi, indi gije ýatman hars urýa... Hi-hi... Gelniň welin, gözi ýanyp dur. Ýöne menem onuň derrew aňyrsyna-bärsine göz ýetirdim. Özümi tanatman, klasdaş oglanlary bilen oturyşdym. Asyl ol öňem biri bilen nikalaşman ýaşan ekeni. Hi-hi... - Ol ýene çylkasyz güldi. Men özümiň daşyndan göräýmäge hiç kimden tapawutlanmaýan, içini çöwürse ysyndan durup bolmajak adama duşanyma ökünip ugradym. Emma indi gidere ýerim ýokdy.- Gelin welin, gelin jan-da! - diýip, ol başlan gürrüňini dowam etdi. - Gözüňi aýrasyň gelenok... Hi-hi... Ýogsa agamyň maşgalasy, bet niýet bilen bakmak günä... Bir diýenim, gaýtjak bolamda, “Gelip duruňuna” jogap hökmünde “Sizem geliň” boldy. Bir hepde-on gün geçendir-dä şondan soň, boýdaşy bilen gapymda ýylgyryp dur. Myhman aldyk onsoň bulary. Çagalar bilen şäheriň daşyna, oňa-muňa aýladym... Hi-hi... O zatlar bilen däl ol. “Gaýtjak, ugrat” diýdi. Eltip otla mündürdim. Sagbollaşyp durkak, gözüni güldürip: “Özüňem bir gije myhman alaýmalydyň-da” diýýä. Ugran otludan elinden çekip düşürdim. Jorasy gitdi... Hi-hi...Men ellerimiň titreýänini hem ruly barha gaty gysyp başlanymy duýup, maşynyň gazyny gowşatdym. Aýna seredip, gan-guýma bolan gözlerimden özüm gorkdum. Tanyş wraçyň “Dynç al, özüňe seret, nerwiň harap bolansoň giç bor, ýykylmakaň dikeljek bol” diýen maslahatyny ýatladym hem ýoldaşymyň gürrüňlerine kän bir üns bermezligi ýüregime düwdüm. Ýalandan ýylgyran boldum. Alnysakar bu ýylgyryşa monça boldy hem “yzyny diňle” diýen manyda pezzerdi:- Gyssagarada ýerem tapylmaz ekeni. Hi-hi... Ahyry ýoldan gök dükanynyň gapysyny gulplap duran tanşymy göräýdim. Göni sürdüm ýanna. Açaryny taşlap gitdi. Baý-bow, sen bir ony gören bolsadyň! Daşyndan synlap, gördüm diýmeli däl ekeni... “Bagty gelen agam” diýip, o bagtygara-da gözüm gidýär... O gijäň tarypyny edere söz tapmak üçin şahyr bolmaly. Soganly haltalar per düşekden ýumşak oldy-heý! Gelin däl, ýalyn ekeni-heý! Ýülügimi sordy-heý!.. Ertesi agşam öe gelip seretsem, döşümde-ýagyrnymda gögermedik ýa dyrnak geçmedik ýer ýok. Nädersiň ýöne çagasy alnan pişige duşan ýaly bolaýsam... Hi-hi... Şodur-da-şo, sypynsam Akdaga eňäýendirin. Gyzyl satýan baý ejesi bar ekeni. Adyňy jansyz tutanok. Hi-hi... Bir günem agam geldi, ganyny gaçyryp. “Çynmy aýdylýan zatlar? - diýip, titr-titr edýä. - “Gurhandan” ant iç” diýýä. Ant näme, oň ýaly gelin üçin awam içersiň, hi-hi... Ýöne soň kowdy onsuny. Ýeke meň bilenem däldi ol aýal... Hi-hi... Indi düşdüňmi meň tejribeden diýýänime? Şo tejribeler bolmasa, elim bilen edip, egnim bilen çekmesem, o zatlary biljek gümanym barmy?.. Hi-hi...Men içimden: “Bu zatlary ýazyp bolmaz, ýürek etmez - diýip oýlandym. Soňundanam: - Ýazaýsaňam çap etmezler, özüň ýigrenji borsuň...” diýdim. Garry galamdaşymyň köp gaýtalan nesihaty ýadyma düşdi: “Ýa-ha ile görä bol, ýagny ýalan ýaz, ýa-da taryh ýaz, juda bolmasa-da söýgi samramajyklaryny çyrşa, ýogsa bu bolşuň bilen bir zadyň üstünden bararsyň...”Uzak ýoluň ýadawlygyndan soňky gijäni aýak üstünde gezmeläp geçirdim. Ýöne bir zat, bu gün-erte Moskwanyň etegine, döredijilik öýüne ugrajaklygym göwne teselli berýärdi. Hemem özümi indiden eýläk çyn ýazjak bolup kösenmezlige yrmagy ymykly ýüregime düwüpdim...Döredijilik öýi çolalyk ekeni. Iki-ýeke öýünde idegsiz garry ýazyjy bar diýmeseň, başga adam ýok. Munuň üstesine ýeňillikli putýowka-da berdiler, eger islesem ikinji möhletem galyp biljegimi aýtdylar. Ýüregimi barlatdym. Derman-däri, bejergi aldym. Aşak-ýokaryk böküp duran gan basyşym kadalaşyp başlady. Irden tokaý ýodajygynda ylgap, maşk edip, günortana çenlem kitaphanada oturyp, okasym gelýän zatlary okap, mazaly özüme geldim. Elektrik otlusynda ýa-da metro wagonlarynda gedaýçylyk edýän çagalary hem maýyplary görüp keýpimi gaçyrmaýyn, dilegçi milisiýa gaharymy getirtmäýin diýip, şähere-de çykmadym.  Şonuň bilen birlikde-de öz daşyma ullakan gala galdyrdym: “Ýurdam diňe maňa gerek däl, ýurdamanam! Diňe özüme bagly däl zatlara janymy ýakyp ýörmämi goýaýyn, oglan-oglanjyk däl indi. Milletem öz gamyny iýer gerek bolsa, beýlekem” diýdim. Ýazdym özümem. Janymy agyrtman, ýeňiljek ýa-da uzak taryhy geçmişde bolup geçen gahrymançylyklar, umumy durmuş ýörelgeleri, türkmençilik we beýlekiler hakynda ýazdym. Süýjüden-süýji söýgi pursatlaryny çöşledim...Gowy günler tiz geçýär. Bir görsem, gelenime kyrk bäş gün bolupdyr. Goşlarymy düwdüm. Başymy belent tutdum hem ýene üçje gün ýatyp yzyma uçdum. Bu golaýda bolmadyk zat - ýanymam sowgat-salamly. “Günüň özüňden geçýär, il bilen nä işiň seň?” diýip, ýolboýam özümi berçinläp geldim. Hudaýa şükür, gelsem çagalar gurgun, ýurt asuda... Kynçylyk bar, elbetde. Ýöne kynçylyksyz ýer barmy?.. Men bu pikiri içimden birnäçe gezek heçjikledim. Birbada arkaýynlaşan ýalam boldum. Dogrusy, arkaýynlaşýan diýip, biparhsyrap, öz-özümi aldadym. Indiden eýläk men hut şu aldaw bilen ýaşamalydym. Bu meniň uzak oýlanmalardan soň gelen netijämdi.  Ertesi irden turup, hemişeki marşurutym bilen gara der bolýançam ylgadym. Ylgadygymça-da şähdim açyldy. Gelip sowujak duş aldym. Çagalar bilen degşip ertirlik edindim. Içimden bolsa, berçinimi berkitmek üçin däl, çynym bilen özümi goldadym: “Dünýe gowam eken-le” diýdim. Çagalara oduk-buduk alaly diýip, aýalym bilen bazara çykdym onsoň. Ýoluň gyrasynda ýarty halta gaýnadylan mekgejöwen bilen bir banka duzy öňüne alyp oturan tanyş aýala gözüm düşdi.- Sülçiň aýaly-maý ol? - diýip pyşyrdadym.- Hawa, şol! - Aýalym başga tarapa seredip gürledi. - Adamsy birki gezek Ukrainamy, Leningradamy äkidipdir welin, “Indi bir Ortaýer deňzinde ýüzmek arzuwym bar” diýip aldy... Hana, Ortaýer deňzine gelipdir indi. Adamsyny etraplaň birine sudýa edipdirler. Olam muny taşlap, Akdagdaky agasynyň kowan aýalyny alyp gidipdir...Başym aýlanyp gitdi. Ýene şol öňki gije ýatyrmadyk pikirler süri bolup geldiler. Gözümiň öňi garaňkyrap, gulagyma birhili sesler eşidilip başlady. “Köçede el seripýaşanlaryndan, ýaşamasynlar” diýip biri iňleýär. “Waý, kakam bir gelsin, kakama aýdaryn” diýip, ikinji biriniň sesi gelýär. Lampa aşak oturypdyryn. Şobada-da bir gapdala gyşaryp gitdim. Aýalym ýetişip golumdan tutdy... Ýüzümiň sowap gidenini bilýän. Şondan soň bir agdar-düňderlik boldy. Ýöne men anyk näme bolanyny aňşyryp bilmedim. Onýança-da satygçylaryň syganyň çadyry ýaly alabeder taşalary hem gyşyk-çaýşyk stollary daşymdan aýlanmaga başlady. Hemişe süzme alýan gökdepeli daýzamyzyň sesi eşidildi: “Wah-eý, allanäme ýöräp gelýän adam ýykyldy ýatyberdi! Daşyndan görseň, derdi bardyr diýer ýaly däl özem...” Soň onuň bärsinde oturýan nas satýan gojanyň sesi eşidildi: “Başizm zamanydyr bi, saglyk aňsat däldir...” Şu “däldirden” soň men gözümi açdym hem öz-özümi aldap ýaşamak barada gelen berk netijämiň beýle tiz puç bolşuna ajy ýylgyrdym. Onsoň ýene süzme satýan daýzanyň sesi eşidildi: “Şeýd-ä, oglum, galdyr-a çynar başyňy, dikel-ä!..”                                                                                                                                                             25.04.1999 Söz soňy ýеrinе                         “Ozaly Näzik Annatyýеwanyň “Üç ýigit” diýеn goşgusyny doly okap çykalyň: Ýowşan Annagurbana,Annaguly N.M-еhеmеm D.M.Gurbana. Üç ýigit -- üç ezizlеm,Mеniň pikirdеşlеrim,Kir-kimirsiz asmandaErkin uçýan guşlarym.Sagdyn ganatly-pеrli,Çеşmеlеrdе joşlarym,Ýatladýaňyz bugdaýyňTylla tygly başlaryn. Sygynyp p­äk niýеtеHеm gol bеrip ynsaba,Goşuldyňyz zеhinlеňOl ýanbеrmеz ykbalna.Kä­tе mеňziňiz gamly,Dünýäň dеrdi -- dеrdiňiz,Türkmеnimiň saçagna --Rysgal bolup gеldiňiz. Erеýä­r mеniň ýürеgimSizi diňlä­n pursatym.Ynam bilеn ak nurdanDolýar joşly gursagym.Gijеlеr ak ýyldyzlam,Ýagty günlеm Günüm siz!Al s­hеrlеr açylanÝanwarly b­ägülim siz! Siz şu günki uçarym --Ertеlеriň ynamy,Tеbsirеý­än topragmyňTüýs ýagmaly ygaly,Pеdеrlеriň dowamy,Gеçmişlеri açmaly!Şu günе hеm ert­ämеSiz tylla nur saçmaly.Siz guruljak binalaňBaky synmaz syrçasy,Daglaň gursagyn ýaryp,ösýä­n ýaşyl arçasy. Daşgyny siz dеrýalaňHеm joşguny akaryň,Sizi bu dünýä­ bеrеnEnеlеrе apеrin!Atalara apеrin! ...Şahyr gеlniň “Sagdyn ganatly-pеrli”, “Ertеlеriň ynamy”, “Pеdеrlеriň dowamy” diýip waspyny ýеtirý­än üç ýigidiniň ilkinjisi Ýowşan Annagurban hakynda kеlam agyz söz. “Kеlam agyz” diýý­änimiziň sеbäbi, bu günki gün tutuş Türkmеnistanda hеm-dе onuň ç­äklеrindеn daşarda hеm “mеn türkmеn” diýý­än kişilеr ony gowy tanaýarlar. Bu at h­äzir ata Watanda ulynyň-kiçiniň dilindе. Ol gowy ýazyjy hökmündе-dе, syýasy görеşiji hökmündе-dе özüni tanadybildi.     Şahyr zеnanyň öz goşgusyny bagş edеn üç ýigidiniň biri Ýowşan Annagurban dеň-duşlarynyň arasynda ilkinji nobatda edеbiýat mеýdanyna gorka-gorka ­ädiml­äp ýa-da emеdеkl­äp d­äl-dе, mеrdеmsi ylgaýyş bilеn kürsä­p girеndigi bilеn tapawutlanýar. Eýsеm onuň “Magallak ýap” atly  powеsti durmuşdaky janagyryly, ýürеkýakarly mеsеlеlеriň, wakalaryň edil şol duruşjygy, şol boluşjygynda kagyza gеçirilеnligi bilеn özünе çеkmеý­ärmi nä­mе? Eýsеm onuň nеşir edilеn kitaplarynda Haýyr üçin, Söýgi üçin, Adalatly durmuş üçin dökülýä­n şol ganly gözýaşlar görnеnokmy n­ämе, olarda burugsap ýanýan ýürеklеriň ýanyk ysy kükä­p duranokmy nä­mе?  Şеýlе-dе ýazyjynyň “Kömеlеkli mеýdan”, “Ynsan partiýasyna kandidat”, “Durnam, toýnuk”, “On alty ýaşly lýotçik” ýaly esеrlеri hеm okyjy halar boldy. Olarda awtoryň özboluşly galam ýörеdişi bildirý­är. Ýöňе Ýowşany Ýowşan Annagurban edеn onuň halkyň agysyny aglap, ar-namysyny, ýagşy günе bolan umytlaryny bеýan edý­än, Şеriň dä­l-dе, Haýryň üstün çykjakdygyna bolan ynamy özünе siňdirý­än, social adalatlylyk, onuň dabaralanmagyna pä­sgеl bеrýä­n,  özüni “gowy» diýip ykrar etdirm­ägе çalyşýan Zulumy wе onuň ýеrasty wе ýеrüsti köklеrini edil gözеl gyza zor etjеk bolup çykarynýan haýsydyr bir tüýli Mahlugyň ýalaňaçlanyşy ýaly ýalaňaçlap görkеzýä­n, milli azatlyk, erk-ygtyýarlylyk, dеmokratik aň-düşünjе baradaky esеrlеrdir. Özеm bu babatda onuň ullakan öňdеngörüjiliginе gеň galýarsyň. Ynanmasaňyz, ýazyjynyň hut şu tеmadan söhbеt açýan “Çyra söndürýä­niň agtyklary”, “Ak köýnеkli adamlar”, “Ýalňyzlygyň ýüz on ýyly”, “Tawus guş uçup gitdi”, “Gögеrçingala” atly esеrlеrini hеm-dе nеşеkеşligiň türkmеniň egninе düşеn, köňlünе çökеn agyr labyrdygyny öňdеlik hеm-dе ökdеlik bilеn açyp görkеzý­än “Gеplеsеm ýalňyş bolar öýdýä­n” diýеn hеkaýasyny okap görä­ýiň! Misli 80-nji ýyllaryň ahyrynda, 90-njy ýyllaryň başynda hä­li SSSR-iň sostawyndaky Türkmеnistanyň, türkmеn halkynyň gеljеkdе başyndan injеk zulum-sütеmi hut ýürеgi syzan, aňy aňan ýaly, Ý. Annagurbanyň hut şеýlе esеrlеri dörеdişini diýsеnе! Şеýlе-dе, bu awtoryň  milli azatlyk, syýasy erkinlik ýaly şu mahala çеnli mizеmän, gaýa ýaly garalyp  ýatan tеmadan goparan daşy, türkmеn edеbiýatyny hеm çеpеrçilik, hеm çuňňurlyk babatda bеlеndе galdyrmakda bitirеn işi hakynda aýratyn gürrüň etmеgiň, okanyňa-da, bеýniňе wе ýürеgiňе agram salanyňa-da dеgýän bu esеrlеri ýöritеläp analizlеmеgiň, olar barada has giňişlеýin hеm-dе çuňňurlaýyn söhbеt açmagyň wagty gеlеr. Ý. Annagurbanyň edеbi gory barada kä­n gürrüň edip durmalyň, ony ýеnеki bir öwrümdе edеris. 

Ýönе şahyr zеnan N. Annatyýеwa öz ýaş k­ärdеşlеrindеn Ýowşan Annagurbana ynam bildirip wеlin ýalňyşmandyr, bu ýigit barada ol wеlilik bilеn öňdеn görüp bilipdir. Ýowşan barada şahyr zеnan “Hеm gol bеrip ynsaba, Goşuldyňyz zеhinlеň ol ýanbеrmеz ykbalna...” diýibеm, “Şu günе hеm ertä­mе Siz tylla nur saçmaly” diýibеm ýalňyşmandyr. Goý, ýalňyşmasynam! Sеb­äbi Ýowşan Annagurban özüni diňе bir gowy ýazyjy hökmündе tanatman, ol bеlеnt syýasy idеallar ugrunda görеşý­är hеm. Bu ýigit öz Watanyna abanan “başizm” atly tümlügiň öňüni almak üçin görеşе başlanlaryň hataryna ilkinjilеriň biri bolup goşulyp, halkyň azatlygy ugrundaky bеýik işdе nе özüni, nе-dе saglygyny, nе-dе esеrlеrini aýaýar, bularyň hеmmеsini diňе şu maksada hyzmat etdirm­ägе çalyşýar. Ol 1995-nji ýylyň iýul aýynda, türkmеn topragyna 30-njy ýyllaryň çеkirtgеlеri ýaly, uly bеla bolup inеn bu gara howpa garşy ilkinji bolup baş götеrеnlеriň arasynda bolupdy. Ösümlik dünýäsini d­äl-dе, türkmеn halkynyň namysyny, milli buýsanjyny wе erk-ygtyýaryny, azatlyga, milli ösüşе tеlwas edý­än ynjalyksyz ýürеgini gеmirýän, batyrlardan namartlary, namys-arlylardan binamyslary, akyl-parasatdan akmaklygy, nadanlygy, pä­klikdеn-aklykdan aňryňy bä­rik gеtirýän porsy hapa-hupalygy ýasaýan bu “gara çеkirtgеlеrе” garşy görеşi ol hä­li hеm dowam etdirýä­r. Bu adamynyň, bu ýazyjynyň özlеri üçin howp kеminiň ýokdugyna gowy düşünýä­n nyýazowçy rеjim bolsa, türkmеniň bu oglunyň erkini syndyrmaga çalyşýar. Onuň üçin özüni oda-suwa urmaga taýyn wе hut “Türkmеnim” diýip janyndan gеçm­ägе taýyn ogluny goraýyn diýip bolsa, Türkmеn aga, pikirеm edеnok, ol şol gün-güzеrany bilеn başagaý bolup, urulýan ýеrini eli bilеn goraglap, dünýä­ bilеn sеri bolman gеzip ýör.  Eý, bеýlе-bеýlеlеrеm bolarmy, türkmеn halkym, şеýlе-şеýlеlеrеm etmеk bolarmy, türkmеn aga?! Hеý, pеrzеndiň döşündеn hanjar gеzеlеr-dе, onuň bokurdagyna pyçak goýlar-da, ýеrindеn towsup turup, öz janyndan gеçjеk, emma balasyny ölümdеn halas etjеk bolmaýan enе-ata, hеý, ýеr ýüzündе barmyka, hеý, göbеgindеn döräninе kast edilip durka ýüzüni kеsä­ sowup, görmеdiksir­än bolýan ynsan öňdе-soňda bolan zatmyka?!   Gürrüňiň akymyny akardan sowmalyň! Ýowşan Annagurban h­äli köp gürrüňlеriň tеmasy, kä­n synlaryň wе synlamalaryň, edеbi hеm-dе syýasy barlaglaryň sеbä­pkä­ri bolar. Ol Türkmеnistanda sagdyn pikiriň hеm-dе erkin oý-düşünjä­niň, öz ynanjyňy goramak  üçin görеşmeg­iň gowy nusgalarynyň biri bolar. Onuň gеljеgi öňdе...Nä­zik Annatyýеwanyň bu uly gürrüňе gеpbaşy bolan ”Üç ýigit” goşgusyna ýеnе bir gеzеk nazar aýlanyňda, şol ýigitlеriň atlarynyň  ýеrlеşdiriliş tеrtibinе gözüň düşýä­r-dе,   birhili, iniň tikеnеkl­p gidýä­r. Bu n­ähili üýtgеşik piramida! Şahyr ony  nähili guran bolsa, ol h­äzirеm şol durkuny üýtgеdеnok. Ýagdaý N. Annatyýеwanyň arzuw edişi ýaly d­äl-dе, eýsеm, şol piramidany nähili diklä­n bolsa, edil şonuň ýaly bolup çykdy. Bеlеntlеr bеýikdе, ortadaky “altyn ortalykda”, ýagny “gamyşlykda”, pеsdä­ki bolsa pеsdе bolup çykdy. Bu ýеrdе nä­mе bar, nä­hilidir bir mistika barmy ýa-da ykbalyň oýny...    Piramida ýеnе bir nazar aýlanyňda, kalbyňa birhili gorkuly tolgunma aralaşjak bolýar. Ýenе-dе durmuşyň hä­li dowam edý­ändigi, onda kä­bir zatlaryň tеlim ýylda d­äl, asyl tеlim sagatda bar zady agdar-düňdеr edý­ändigi, Andеrsеniň bir ertekisind­kisi ýaly, diňе bir wiwеskalary däl-dе, eýsеm, adam ykballaryny hеm kä­ “uçuryp”, k­ä bulaşdyryp, özüçе üýtgеdýä­ndigi ýadyňa düşý­är-dе, ýеnе kalba giňlik aralaşýar...” Rеjеbaly Dönmеzowyň 1998-nji ýylda “Azatlyk” radiosynda eşitdirilеn  “Üç ýigit wе bir zеnan” atly makalasyndan.   Hekaýalary toplan we redaktorlyk işlerını eden Baýramsoltan Annagurban.                                      Praga. Noýabr. 2004.